25 november 2023 

 Niets is zo boeiend in het beschrijven van geschiedenis als de onverwachte gebeurtenis die de bestaande orde overhoophaalt. Tot kort voor de exitpoll van de Nederlandse verkiezingen voor de Tweede Kamer om 21u woensdagavond dacht ik, op basis van alle peilingen, dat Den Haag andermaal een nieuwe trend zou zetten: de restauratie van een partijlandschap gedomineerd door de drie voormalig grote traditionele partijen. Dat waren dan de liberalen, de met groen versterkte sociaaldemocraten, en een nieuwkomer met een toch niet helemaal te verbergen christendemocratisch parfum. En toen won de PVV van Wilders, met een straat voorsprong.

 Puur mathematisch is de score die de PVV van Wilders woensdag liet optekenen maar een beetje een uitschieter. Met 37 zetels bezet die partij voortaan net niet een kwart van de Tweede Kamer. Bij zijn vier verkiezingsoverwinningen tussen 2010 en 2021 behaalde Mark Rutte maar één keer meer zetels: 41 in 2012. De PvdA won in dat jaar ook 38 zetels. In 2002, 2003 en 2007 bleef het CDA winnaar, telkens nog boven 40 zetels.

 Voor het jaar 2000 was het normaal dat de grootse fractie meer dan 30 % van de zetels binnenrijfde, met 1994 en eventueel 1971 – toen de drie christelijke fracties nog samen het CDA moesten worden - als uitzondering. Toch lijkt de trend van de voorbije decennia naar versnippering van het partijlandschap toe op zijn minst afgeremd, zoniet omgebogen. Het zetelaantal van de drie grootste fracties in de Tweede Kamer samen was altijd meer dan 100 voor 2006. Sedertdien daalde dat tot een dieptepunt van 72 in 2017, met al een sterk herstel in 2021 (82) en nu toch alweer veertien zetels meer dan zes jaar geleden: 86.

Stichting

 De aardschok van de Nederlandse Tweede Kamerverkiezing van woensdag zit niet zozeer in de cijfers, wel in de winnaar, de PVV (de afkorting staat voor Partij voor de Vrijheid, en niet voor ‘Partij voor Vrijheid en Vooruitgang’, zoals bij de de voorloper van de VLD in Vlaanderen voor 1992). Vooral is er de verrassende voorsprong: 12 zetels op de tweede, het kartel van Groen Links en PvdA van Frans Timmermans. Wilders’ partij was in de laatste peilingen inderdaad aan een opvallende comeback bezig. Maar alle prognoses gaven de partij in het beste geval een nipte toppositie, met maximum een zetel voorsprong.

 De voor de hand liggende conclusie is dat de peilers weer onbetrouwbaar zijn gebleken. Maar ze waren toch vrij unisono. En ze slaan zelden de bal mis bij Nederlandse verkiezingen. Het kan dat het NOS-verkiezingsdebat aan de vooravond van verkiezingsdag zwaar de doorslag heeft gegeven. Zelf vond ik dat Wilders daar inderdaad sterk voor de dag kwam, net als Pieter Omzigt en tot op zekere hoogte Frans Timmermans (minder dan vroeger, omdat aan hem slijtage kleeft). Dilan Yesilgöz zwalpte in die uitzending, in tegenstelling tot haar optredens de dagen voordien, toen ze verraste als onverwacht sterk.

 Het historische van de uitslag is vooral dat de PVV een ongewone partij is, zelfs als men de omstreden term 'populisme' wil vermijden.. Voor de eerste maal sinds de Tweede Kamer vanaf 1848 rechtstreeks wordt verkozen is de grootste fractie niet liberaal, socialistisch of confessioneel-christendemocratisch. In België kennen ze die frappante nieuwigheid sinds 2010, in Italië sinds 1994, in Zwitserland sedert 1999.  In Duitsland hadden ze dat - dat is bekend - ooit eens in 1932 gehad, in Frankrijk bijna tien jaar lang na de Tweede Wereldoorlog, met de communisten. In Italië zetelen de 'populisten' ten laatste sinds 2017 in het kabinet (maar wat was Berlusconi dan?), in Oostenrijk zo'n zeven jaar sinds 2000, in de Scandinavische landen af en toe, in Zwitserland al een kwarteeuw ononderbroken.

 Bovendien is de PVV geen uitgebouwde partij:  ze heeft geen leden, houdt dus geen congressen. De enige centrale structuur op nationaal niveau is de fractie van de verkozenen. Fracties zijn blijkbaar ook de partijstructuur op lokaal niveau. Op zich hoeft dat geen handicap te zijn. Partijen werden in een grijs verleden opgericht om de verkozenen en de ministers beter te controleren op hun beloftes aan de kiezer, omdat die individueel in hun wetgevend werk allemaal beïnvloedbaar en omkoopbaar waren, door de koning, de overheid, de lobby’s en bedrijven. De facto zijn die partijen – zeker in België – vandaag geëvolueerd tot on-transparante structuren, met weinig betalende vaak heel oude leden (soms heel vreemd gerekruteerd), en volstrekte onduidelijkheid over hoe lijsten worden samengesteld en hoe de gelden voor verkiezingscampagnes worden ingezameld en verdeeld.

 Vraag is dus hoe dat allemaal bij Wilders verloopt. Op de website van de PVV bestaat bijvoorbeeld een oproep om te doneren aan de Stichting Vrienden van de PVV. Die blijkt gereglementeerd door de verkiezingswetgeving in Nederland – die ik niet in detail ken – maar de PVV is niet meteen de meest transparante om die toe te passen. De genoemde Stichting heeft enkel een voorzitter: Geert Wilders uiteraard. Het bevestigt de indruk die je in Nederland vaak hoort dat het Wilders zelf is die alles bepaalt in de partij. Uiteraard doet hij dat ongetwijfeld met een ploeg trouwe medewerkers die voor hun trouw ook hun beloning zullen opeisen. Hij zal daar nu wat mankracht moeten bijzetten.

 Nagaan hoe dat allemaal voortaan zal functioneren wordt nog leuk werk voor journalisten en echte politologen (niet diegenen die op het niveau van slechte journalisten de waan van de dag nog uitvergroten):  hoe gaat de besluitvorming verlopen, waar gaat de input vandaan komen voor een regeerakkoord, is er een studiedienst, of heeft men een netwerk van lobby’s? En vooral: hoe gaat die uitermate licht gestructureerde partij dat plotse succes beheersen? Als grootste fractie is zij voortaan de eerste om te mogen kiezen bij de verdeling van vele mandaten en portefeuilles. Onvermijdelijk zal de appetijt groot zijn, zeker bij trouwe oudgedienden die jaren de spitsroeden van de goegemeente hebben getrotseerd.

Vrouwen

 Tegelijk moet de partij op zoek gaan naar nieuwkomers, expertise op alle mogelijke terreinen verwerven, managers en bekwame teamleiders van zo grote equipes aantrekken.  Succes lokt, en dus zullen de kandidaten wel toestromen. Maar daar het kaf van het koren scheiden, is altijd moeilijk. Je moet op zoek naar het fragiele evenwicht tussen oude rotten en nieuwe gladjanussen. En bij die laatste er op letten dat het een goede mengeling wordt van toch wat degelijke figuren met een establishment-parfum  – al dan niet uit de Randstad, maar liefst niet teveel - en echte buitenstaanders die echter meer  in hun mars moeten hebben dan het louter luidruchtig verkondigen van hun frustraties. 

 Dat wordt geen sinecure en zal tijd vergen. Vergelijk het met wat Bart De Wever in Belgiê overkwam. In amper een jaar tijd steeg hij met zijn NVA – na de breuk met kartelpartner CD&V in 2008 – eerst naar 13 % bij de Vlaamse verkiezingen van 2009, en dan even plots op 28 % bij de federale verkiezingen een jaar later. Finaal, bij de aanslepende federale regeringsonderhandelingen, koos De Wever in de zomer van 2011 er toch voorzichtigheidshalve voor uit de Belgische regering te blijven. Hij liet die over aan Elio di Rupo, die met een oneindig geduld zijn beurt had afgewacht. De NVA kreeg tijd om zichzelf in de oppositie een structuur en een partij-apparaat te geven, wat ze tegen 2014 ook grotendeels verwezenlijkte.

 Wilders heeft echter veel meer nog dan De Wever het profiel van outsider, provocateur, anti-establishment figuur, tribuun van de onvrede van de provincies over ‘die van Den Haag’. Hij heeft om minister-president te worden iets meer zetels nodig dan het aantal dat zijn PVV verwierf. De helft van zijn regeringsteam en van zijn meerderheid gaat dus onvermijdelijk bestaan uit figuren die hij niet alleen met zijn uitspraken de bomen ingejaagd heeft – en nog jaagt, als je Sigrid Kaag zag – maar die precies tot de kringen behoren waarop hij zo nadrukkelijk heeft gespuwd. Die gaan in het beste geval de jeuk in hun vingers moeten doven om rekeningen te vereffenen. Daartoe zal wel een zachte dwang groeien. Want de modale Nederlandse kiezer verwacht van Den Haag dat constructief regeren veel belangrijker wordt geacht dan partijpolitiek scoren, veel meer alleszins dan in de op dat vlak uitermate anarchistische en vaak onvolwassen Belgische politiek.

 De contra-indicatie voor de onregeerbaarheid van Wilders is dat hijzelf ooit een VVD-mandataris was. Hij was Tweede Kamerlid voor die partij tussen 1998 en 2004. Hij werkte daar toen zelfs een poosje samen met de gediplomeerde historicus Mark Rutte, toen een twijfelachtig aankomend talent. Wilders was natuurlijk ook tussen 2010 en 2012 rechtstreeks betrokken bij het regeringsbeleid van het eerste kabinet Rutte, dat door zijn tot 24 zetels uitgegroeide PVV-fractie gedoogd werd. En na twee jaar opgeblazen.

 Er zal deze dagen druk gezocht worden naar getuigen van die periode: hoe ging dat toen met Wilders, kan je met hem afspraken maken, dingen zeggen die hij niet meteen tegen je gebruikt, discreet openingen aftasten over moeilijke knopen? Of is hij ook in het echt het ongeleid projectiel dat hij naar de media toe projecteert? Men zal wat moeten zoeken. Bekijk de lijst van dat kabinet toen en je ziet dat quasi alle excellenties inmiddels uit de politiek zijn, de laatste, Rutte zelf, inbegrepen. Pieter Omzigt was toen, op zijn 36ste, nipt Kamerlid geworden, maar verzette zich binnen het CDA tegen de samenwerking met de PVV, en dus tegen het kabinet.

 Het zijn al die kleine elementen van nieuwigheid die ervoor zullen zorgen dat de formatie heel traag op gang komt. Het voorbeeld van Giorgia Meloni in Italië helpt niet: zij had haar meerderheid in het parlement al verworven op verkiezingsdag. In Nederland zal er nu eerst veel verkennings- en aftastwerk nodig zijn. Vertrouwen opbouwen tussen partners die minstens in het publiek elkaars bloed dronken is niet gemakkelijk. Bovendien moet ook Wilders wennen aan het centrum van de macht, de dagelijkse focus op het Torentje van het Binnenhof. Als straks de PVV-armada de Tweede Kamer binnenzeilt, zal er bijvoorbeeld meteen gekeken worden of het aandeel van vrouwen in de fractie – één op acht in de vorige Kamer – toch tot een proportie gegroeid is die je van een partij van de zelfverklaarde minister-president van alle Nederlanders mag verwachten. (De voorlopige uitslag doet één op zes vermoeden).

Gibbon

 Dat is dan nog beheersbaar als rel. De kans is echter ook groot dat er tussen de 37 fractieleden wel ergens een clevere veertiger (M/V) zit die snel het vak in de vingers krijgt en op grote hoop gaat leven: laat de ouwe maar zijn nek uitsteken, en als die in dat proces gevorderd is en wat versleten geraakt, hang ik hem met steun van onze achterban op aan zijn eigen uitspraken van vroeger. Wilders zal dat ook wel beseffen en moet dus voorzichtig vooruitgaan, zijn schepen schip voor schip en met lange tussenpozen verbranden. Hij heeft, zeker voor een verkiezingsoverwinnaar op de avond van de verkiezingen, al van een geweldige deemoedigheid blijk gegeven in het willen overtuigen van zijn reïncarnatie als in de grond zacht-geaarde leider van alle ‘Nederlanders’ (een nog nader te definiëren begrip in dit geval).

 Edward Gibbon, de Engelse historicus die twee en halve eeuw geleden de nog altijd lezenswaardige Decline and Fall of the Roman Empire neerschreef, gaf ooit dit als wijze raad mee: als je twijfelt tussen een verheven en een banaal motief om iemands daden te verklaren, kies dan het banale, want dat is het meest waarschijnlijke. Het hemd is nu eenmaal nader dan de rok. Politici zijn ook mensen die willen vooruitgaan in het leven, erkend willen worden, hun loon willen zien stijgen (al was het maar om thuis te overtuigen dat al die afwezigheden niet voor niets waren).

 In princiep is daar niets fout mee, want de democratie, als ze goed werkt, beloont diegenen die het best verwoorden en uitvoeren wat de kiezer vraagt. Dat je daardoor je eigen overtuigingen voortdurend moet aanpassen is niet eens fout, zolang het niet zo opvallend gebeurt dat je je eigen geloofwaardigheid schaadt. Politiek is  een métier dat toch een zeker vakmanschap vergt dat slechts langzaam wordt verworven. Politici mogen daarvoor ook beloond en goed betaald worden. Op voorwaarde uiteraard dat er sterk onafhankelijk toezicht blijft dat de sterke verleiding van zelfbediening – want politici zitten aan grote knoppen – tegengaat.

 In die zin moet je altijd mogelijke echte motieven achter de officiële blijven zoeken, een beetje zoals  het tv-programma De Ideale Wereld telkens weer illustreert met de sketch van ‘de woordvoerder’.  Als Dilan Yesilzög vrijdag aankondigde dat haar VVD geen deel wilde uitmaken van een volgende coalitie, begonnen velen meteen te moraliseren of dat nu een goed, slecht en/of democratisch billijk standpunt was. De interessante vraag is die naar het motief van dit besluit. Officieel de verkiezingsnederlaag natuurlijk. Maar misschien is de positie van Yesilzög gewoon te wankel om zich aan regeringsonderhandelingen te verbranden. En vraagt de VVD gewoon tijd om intern eerst orde op zaken te stellen. Vroeger zou zo’n fractieleider dat discreet en wat omfloerst aan toekomstige coalitiepartners laten weten hebben. Maar kan je dat zo vertrouwelijk ook aan Wilders en de PVV doorgeven?

 Het toont hoe moeilijk het zal zijn om de ambitie van Wilders waar te maken om minister-president van alle Nederlanders te worden. Niemand zal, uit angst voor de kiezer, het wagen hem meteen het bos in te sturen: hij heeft een te sterk mandaat meegekregen. Maar er is tijd nodig: tijd om vertrouwen op te bouwen met mogelijke en toekomstige coalitiepartners; tijd om de eigen wilde uitlatingen en voluntaristische kreten – laat staan het ‘minder Marokkanen’ - wat te doen vergeten; tijd om die te verzachten en om te turnen tot sterke voorstellen die regeringsbeleid kunnen worden en zelfs beleid van Europa (zeker als het om migratie gaat); tijd om daarna stapje voor stapje die bijgeknede voorstellen in de vorm te gieten van een gedetailleerd besluit van een ministerraad dat alle toetsen van administratie, Raad van State, overleginstellingen van het poldermodel en – niet te vergeten – het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan doorstaan.

Sterveling

 Het lijkt een echte Sisyphus-klus. De geschiedenis leert echter ook dat het parfum van de macht dermate bedwelmend kan zijn dat het zelfs ogenschijnlijk gigantische hinderpalen op een zwaar parcours zachter en lichtvoetig te passeren maakt. Je hoeft niet verder te kijken dan de Belgische revolutie van 1830 om een voorbeeld te vinden van hoe radicale en veelal klungelige jonge heethoofden die een halfslachtige revolutie ontketenden toch – minstens voor een deel van hen – uitgroeiden tot bekwame regeerders die lang aan de macht bleven. Dansen op een aardschok, en eindigen met een fraaie wals, het is nog gebeurd.

 Het kan dat Wilders heel snel tot de conclusie komt dat het vormen van een regering hopeloos is. Maar dat biedt hem, als persoon, als individu, weinig perspectief: de uitlaatklep van een heftige klaagzang, misschien zelfs nieuwe verkiezingen, waarin hij echter nooit 50 % zal halen. Eerder is het risico dan groot dat de kiezer, die hem nu een op frustratie gebouwd wankel vertrouwen heeft geschonken, concludeert dat hij het niet kan. En hem dumpt.

  Neen, tracht de winnaar van de Nederlandse verkiezingen ook heel even te duiden als gewone sterveling, zoals u en ik. Dat is, in het historisch onderzoek tegenwoordig trouwens een trend, zeker voor koningen en vorsten uit het verleden die vroeger al te vaak en te gemakkelijk op het voetstuk van de adoratie werden geplaatst. Ook Julius Caesar is al lang niet meer die geniale veldheer, schrijver en staatsman van weleer, maar vooral een verschroeiend ambitieus politicus die Gallië enkel kwam veroveren om voldoende inkomsten te stelen om in Rome militair dictator te kunnen worden. 

 Mij lijkt het dat zich voor Geert Wilders, in zijn zestigste levensjaar, nu vooral totaal onverwacht het perspectief opent om, na vijftien jaar spitsroeden, catacomben en marginaliteit in het establishment, zijn carrière een schitterend slotakkoord te geven. Iets waar hij misschien wel nog van droomde toen hij op zijn dertigste als VVD’er in het Randstad-gebied Utrecht begon.  Dat hij daarin slaagt is nog altijd vrij onwaarschijnlijk. Er is de tijd die nodig zal zijn en die in contrast staat met de hijgerige media-aandacht en de permanente waan van de dag. Er zijn de grote en sombere slagschaduwen van zijn eigen verleden. Er zijn de boobytraps en wolfijzers en schietgeweren die liggen te wachten. Er zijn de foutjes en fouten die zich onderweg onvermijdelijk gaan voordoen.

  Maar never say never, zo leert ons de geschiedenis. Wilders als minister-president klinkt vandaag immers even onwaarschijnlijk als de inschatting op 24 februari 2022 dat Oekraïne het langer dan een paar weken kon volhouden tegen de Russische overmacht. Derk-Jan Eppink, sinds woensdag gewezen lid van de Tweede Kamer, schreef, als gewezen journalist van de Standaard destijds, dat er in de Brusselse Wetstraat op een dag gemiddeld meer te beleven viel dan op een maand aan het Binnenhof in Den Haag. Ook dat mantra is aan herziening toe. 

 24 oktober 2023

 De benoeming van de magistraat Paul Van Tigchelt tot nieuwe minister van Justitie heeft aanleiding gegeven tot kritiek dat opnieuw iemand zonder parlementair mandaat in de regering werd gehaald. Die kritiek etaleert ten dele een gebrek aan kennis van de grondwet en de aard van een parlementair regime, maar duidelijk ook een verlangen naar meer en een beter functionerende democratie.

 Grondwettelijk is er niets fout aan de benoeming van een niet-parlementair in de regering. ‘De federale uitvoerende macht berust bij de koning’, zo bepaalt artikel 37 van de Belgische grondwet. ‘De koning benoemt en ontslaat zijn ministers’ staat in artikel 96 (let op zijn ministers).

Scheiding der machten

 Wie zijn institutionele geschiedenis wat kent, weet waar dat vandaan komt. Het princiep van scheiding der machten werd al aan het einde van de 17de eeuw – niet toevallig in Holland en in het zog van de Brits-Hollandse koning-stadhouder Willem III – geformuleerd door de Engelse filosoof John Locke, die het vanaf 1689 meteen in de praktijk zag gebracht in Westminster. De rechterlijke macht moest onafhankelijk zijn van de politieke (en transparant!). En die politieke macht was opgedeeld in strikt gescheiden wetgevende en uitvoerende macht.

 Allen moesten het ‘algemeen belang’ dienen. Maar de uitvoerende macht kon daarvoor ook machten uitoefenen die niet door wetgeving geregeld waren, op voorwaarde dat het doel het algemeen belang  bleef, aldus Locke. De wetgever waakte op wetgeving en begroting, en, net als de rechterlijke macht, op de inperking van de willekeur van koning en overheid, de uitvoerende macht dus.  De drie leden van de macht hadden dus verschillende taken, ook inzake controle van elkaar, maar hetzelfde doel.

 Montesquieu, de Franse filosoof, diepte die staatstheorie een halve eeuw later verder uit. Daarbij was het voor hem en Locke duidelijk dat de uitvoerende macht het prerogatief van de koning bleef, met die beperking dat als de koning en/of zijn ministers al te zeer het algemeen belang verwaarloosden of schonden het volk het recht had ze af te zetten. Uit dat laatste is dan geleidelijk het beginsel van de ‘ministeriële verantwoordelijkheid’ gegroeid.

 Dat idee stond centraal in de opstand van de Belgen in 1830 tegen koning Willem I – en vooral tegen zijn onaantastbare minister van Justitie van Maanen, die van 1815 tot 1842 de rechterhand van de Nederlandse vorst was. De ministers in België werden voortaan ‘verantwoordelijk’ voor de daden van de koning, van de uitvoerende macht dus. Het staat zo nog steeds in artikel 88 van de grondwet, met een ouderwetse genitief: ‘de persoon des konings is onschendbaar; zijn ministers zijn verantwoordelijk’.

 Extra-parlementaire ministers kwamen er in ons land vooral na de Eerste Wereldoorlog, toen koning en establishment toch moeite hadden een wetgevende macht te vertrouwen die gekozen was op basis van het algemeen stemrecht en dus veel socialisten telde en wat radicale christendemocraten en flaminganten

 Ministeriële verantwoordelijkheid betekent dat elke regering maar kan functioneren als ze het vertrouwen heeft van een meerderheid in het parlement. Ze betekent ook dat elke individuele minister door het parlement ter verantwoording kan worden geroepen – en dus ook bij meerderheidsbesluit doorgestuurd - voor zijn of haar beleid (want de regering is in ons systeem in princiep niet zozeer een collectief dan wel een groep van individueel verantwoordelijken).

 Die druk, die zich vertaalde in de procedure van parlementaire interpellaties met een eindstemming over het antwoord van de minister, moest er op zijn beurt voor zorgen dat ‘de koning’ (en met hem de hele overheid) geen beslissingen nam die niet – via zijn handtekening - gedekt waren door een minister. De regering kan wel formele besluiten nemen – via Koninklijke Besluiten – die geen parlementaire goedkeuring behoeven, maar binnen strikt door de grondwet afgelijnde perken.

 Ter vergelijking: de Amerikaanse grondwet van 1789 creëerde een electorale scheiding: de koning was er afgeschaft, dus moest men een president verkiezen, die, eens verkozen, zijn regering volledig autonoom kon samenstellen, en enkel zijn wetten – inbegrepen de begroting – aan het verkozen parlement moest voorleggen. Nadien werd die scheiding wel wat afgezwakt door de zogeheten Impeachment-procedure (voor het eerst toegepast in 1974) en de hearings in de Senaat bij de benoeming van een minister. Het Europees Parlement vandaag kent voor de aanduiding van de leden van de Commissie wel hearings, en heeft ook een Impeachment-procedure voor de gehele Commissie, maar kent geen ‘ministeriële verantwoordelijkheid’ voor individuele Commissarissen, en dus ook geen interpellatie-procedure.

Koning

 Die scheiding der machten betekent dus ook dat de uitvoerende macht niet democratisch hoeft te zijn, wel het vertrouwen moet krijgen van het parlement. Zij kan enkel wetten kan laten goedkeuren die door een meerderheid van het parlement worden gestemd. En zij kan enkel ministers handhaven waarvan het beleid niet formeel door het parlement wordt weggestemd. Vandaar dat de koning die ministers best benoemt uit de meerderheid die na verkiezingen ontstaat. Ze kiezen uit het parlement is daarentegen geen verplichting. Maar het helpt aan de stabiliteit, gezien de benoeming tot minister voor de meeste volksvertegenwoordigers een promotie betekent. Ze afwijzen ontstemt hen doorgaans.

 De Belgische koningen hebben lang gevochten om zoveel mogelijk vrijheid te behouden bij de benoeming van ‘hun’ ministers. Ze pikten in de negentiende eeuw zelf de formateur van een regering uit de kleine kring van leidende notabelen van de winnende fractie, konden hun eigen kandidaten voor sommige ministerposten doorduwen en kandidaten van die formateur weigeren. Daarbij hoefden ze zelden buiten het parlement te gaan. Het cijnskiesrecht maakte dat de meeste Kamerleden notabelen waren, terwijl de Senaat volgestouwd bleef met edellieden, geestelijken, grootgrondbezitters en industriëlen. Voor de periode voor 1914 is Sylvain van de Weyer (op de foto: zijn standbeeld in leuven, dat er inmiddels van de aardbodem is verdwenen, al is er wel een brasserie met zijn naam aan het station) in 1845 vermoedelijk de enige niet-verkozen regeringsleider geweest (een ‘premier’ was er formeel niet voor 1918).

 Het is – dat is men inmiddels ook vergeten - tegen die koninklijke invloed, en al wat daarmee gepaard ging van zelfbediening door het establishment rond het hof, dat politieke partijen zijn uitgebouwd als structuren om de druk van de kiezer op de verkozen vertegenwoordigers te vergroten. Leopold I moest al in 1847 een eerste keer aanvaarden dat hij de formateur moest kiezen uit een hem niet zo sympathieke meerderheid (Charles Rogier en de liberalen). Naarmate de wetgevende macht steeds beter - en ten laatste sinds de late invoering van het vrouwenstemrecht in 1948 – democratisch gelegitimeerd geraakte, heeft die zijn greep op de uitvoerende macht altijd vergroot, ten koste van de koning en al wat daarrond hing.

 Toch zijn constitutionalisten in hun beschrijving van het parlementair stelsel ook altijd huiverig geweest om wetgevende en uitvoerende macht bijna helemaal te laten samenvallen. Er was de – formeel wat in onbruik geraakte notie – dat een verkozene des volks ‘de natie’ vertegenwoordigde, en niet alleen zijn kiezers, zijn partij, zijn lobbies. Dat staat trouwens zo bijna letterlijk nog in artikel 42 van de grondwet. 

 Er zijn ook taken van een bestuur van een land die best (minstens tijdelijk) aan de transparantie van een parlement onttrokken blijven: van handelscontracten met dictaturen over militaire geheimen en (al dan niet breed te interpreteren) privacy-elementen in het personeelsbeleid van de overheid tot gewoon moeilijke onderhandelingen die enkel achter gesloten deuren naar een compromis kunnen leiden. Daarvoor kan de scheiding der machten in princiep nuttig blijven.

Extra-parlementairen

 Nog tot in de jaren dertig van vorige eeuw zaten Belgische koningen af en toe de ministerraad voor. Zij presenteerden ook lange tijd, zoals de koningen in Groot-Brittannië en Nederland nog vandaag, het jaarprogramma van hun regering. Extra-parlementaire ministers kwamen er in ons land vooral na de Eerste Wereldoorlog, toen koning en establishment toch moeite hadden een wetgevende macht te vertrouwen die gekozen was op basis van het algemeen stemrecht en dus veel socialisten telde en wat radicale christendemocraten en flaminganten.

 Koning Albert, die met een huizenhoog prestige terugkeerde van het front in 1918, stelde toen een extra-parlementair aan tot premier: Leon Delacroix, de Brusselse advocaat van de koninklijke familie in allerlei betwistingen rond de erfenissen van Leopold II en tijdens de oorlog een sleutelfiguur in de hulpverlening aan de hongerende bevolking in bezet België. In 1921 deed Albert dat nog eens met de bankier Georges Theunis, die enkel gecoöpteerd senator was.

 Eind 1925, tijdens een monetaire crisis na de eerste poging tot het vormen van een rooms-rode coalitie, stuurde hij Emile Francqui uit, vertrouwensman van Leopold II in Congo eerst en China nadien, tijdens de oorlog een sleutelfiguur in het bezette land, en na 1918 de onderhandelaar bij uitstek in Versailles en over de uitstaande schulden van België. Francqui droeg eind 1925 aan Albert de nieuwe premier voor, Henri Jaspar, in een regering waarin hij de sterke man werd, die de financiën van het land terug op orde zou brengen.

 Die rol nam Francqui opnieuw op tijdens het dieptepunt van de economische crisis eind 1934, in het jaar voor zijn dood. De kersverse koning Leopold III riep toen Theunis terug als premier, met Francqui erbij. Beiden mislukten ditmaal, waarop Leopold in maart 1935 opnieuw een buitenstaander tot premier benoemde: de amper 42-jarige Leuvense prof in Financiën en vice-gouverneur van de Nationale Bank Paul van Zeeland. Hij drong die ook op toen de socialisten in de verkiezing van 1936 de grootste fractie werden. Zoals bekend geloofde Leopold zoals zovelen in de jaren dertig niet echt meer in goed bestuur via democratie.

 De macht van de koning kromp gevoelig na de koningskwestie en het aftreden van Leopold in 1950. Toch waren het precies dan twee louter gecoöpteerde senatoren die premier werden van homogeen christendemocratische regeringen: Joseph Pholien van 1950 tot 1952 en Jean Van Houtte in de twee jaar nadien. Sedertdien zijn er geen extra-parlementaire premiers meer geweest.

 Wel bleef Financiën een uitgelezen terrein voor dat soort benoemingen, blijkbaar vaak omdat men er zeker in moeilijker tijden een hoge mate van expertise verwachtte die men in het parlement niet vond. Bankier Camille Gutt, voor tijdens en vlak na de oorlog, was dat al. Hoogleraar en ambtenaar Franz De Voghel volgde hem op in 1945. Later in de crisisjaren 1980-81 waren er nog de kortstondige extra-parlementaire ministers Paul Hatry, Robert Henrion, Robert Vandeputte (1981). Gaston Geens, tot 1981 gecoöpteerd senator (en hoofd van de christendemocratische studiedienst CEPESS), was sinds 1974 staatssecretaris en minister van Begroting, werd van vanaf medio 1980 de eerste Vlaamse minister-president. Het is in die jaren dat het begrotingstekort volledig ontspoorde.

 Mieke Offeciers kwam in 1992 in het eerste kabinet-Dehaene vanuit de studiedienst van het VEV (vandaag VOKA) op Begroting, en werd anderhalf later opgevolgd door gecoöpteerd senator Herman Van Rompuy. Koen Geens werd federaal minister van Financiën in 2013 als ex-kabinetschef van de Vlaamse minister-president en hoogleraar aan de Rechtsfaculteit in Leuven.

 Nog bekende politici die als extra-parlementair begonnen, zijn Mark Eyskens (als hoogleraar in Leuven begonnen als staatssecretaris voor Ruimtelijke Ordening in 1976), Jean-Luc Dehaene (kabinetschef van de premier, vanaf 1981 minister van Sociale Zaken en meteen vice-premier) , en Philippe Moureaux (werd als hoogleraar geschiedenis en kabinetschef in 1980 minister van Binnenlandse Zaken).

Politieke crisis

 Extra-parlementairen zijn dus niet nieuw. Alleen valt het op dat het in het kabinet De Croo toch wel een trend wordt. Annelies Verlinden (advocate) was er van in het begin bij, Hadja Lahbib (journaliste) kwam op Buitenlandse Zaken, nu is daar dus ook Paul Van Tighelt (magistraat) bij, drie extra-parlementairen op drie oerfuncties van een federale regering (Binnenlandse Zaken, Buitenlandse Zaken, Justitie, portefeuilles die al in 1830 bestonden in de eerste regering met zes leden). Bij de staatsecretarissen is de oogst nog groter, al dan niet na vervanging van de oorspronkelijke titularis: Nicole De Moor, Thomas Dermine, Alexia Bertrand (na Eva De Bleeker) en Mathieu Michel.

 Dat gaat natuurlijk in tegen de hierboven gesignaleerde historische trend om de uitvoerende macht ook steeds meer democratisch te maken. De opstoot van extra-parlementairen is ook plots. Vermoedelijk moeten we er een zoveelste symptoom in zien van de steeds dieper wordende politieke crisis die België doormaakt. Die bestaat ook elders in West-Europa, al heeft ze bij ons nog een zich verscherpende communautaire dimensie bovenop. Sinds 2010 is bij ons continu de premier ook geen lid meer van de grootste fractie in het parlement, wat nochtans ook een democratische traditie is.

 De benoeming van de extra-parlementair Van Tigchelt is dus zeker niet ongewoon of ongrondwettelijk, ze kadert wel in een toenemende crisis van de parlementaire democratie.

  29 september 2023

  In het Museum aan de Stroom in Antwerpen hangt nu al twaalf jaar een klein schilderij dat de Spaanse Furie van november 1576 uitbeeldt. Een passage in het recente boek van Pieter Serrien, Opstand, deed me opnieuw nadenken over iets wat me is opgevallen van toen ik het schilderij het eerst zag: meer dan de brand van de stad, de moordpartijen en de verwoestingen is de schilder vooral de massale mishandeling van vrouwen bijgebleven.

 Ik heb deze zomer verscheidene weken lang de ruim zeshonderd bladzijden Opstand van Pieter Serrien gelezen. Het is een stevig feitenrelaas, waarin de inmiddels 38-jarige Antwerps historicus de geuzen centraal stelt, de gewone volksmensen en lagere edellieden die de stoottroepen vormden van de Opstand van de Nederlanden tegen Filips II vanaf 1566. Hij noemt het zelf een ‘eerherstel’, maar tracht dat toch zoveel als mogelijk te objectiveren. Je krijgt alleszins een hemelsbreed fresco van de veelal bijzonder bloedige en zelden heroïsche gebeurtenissen tussen 1565 en 1578 in de Lage Landen.

 Ik weet niet of Serrien ooit Het Geuzenboek van Louis Paul Boon heeft gelezen, dat vierenveertig jaar geleden verscheen, net na de dood van de Aalsterse schrijver en journalist. Boon hanteerde dezelfde invalshoek – sympathie voor de geuzen – deed ook veel historisch opzoekingswerk, maar verwierp elke poging tot objectiviteit. Zijn boek was even dik als dat van Serrien, maar met veel kleinere letters en zonder interlinie.

 Het was vooral vanaf de eerste bladzijde – met de legendarische scene van Juana la Loca die boven een ordinaire nachtemmer in een koude februarinacht in het Prinsenhof van Gent de latere keizer Karel de wereld inperst - een vlammende aanklacht van het onrecht dat de Nederlanden was aangedaan. In het volle besef dat Boon als kritisch historicus compleet fout zat, heb ik dat boek nochtans, ingepakt door zijn geweldige schrijfstijl, rechttoe, rechtaan, in één ruk uitgelezen en ook onthouden, al is het nu bijna vier decennia geleden. Het is en blijft een literair meesterwerk.

Hogendorp

 Dit gezegd zijnde, viel mijn oog bij het lezen van Serrien op een wat vreemde passage in zijn verhaal over de Spaanse Furie van Antwerpen (p.480-488). Dat zijn de vier dagen begin november 1576 dat het Spaanse leger in het Zuiderkasteel de stad, toen de rijkste van West-Europa en één van de grootste, innam en plunderde, omdat het al maanden niet meer was uitbetaald. Er zouden toen tot achtduizend doden gevallen zijn. Het was de meest gewelddadige plundering van een stad sinds de Sacco di Roma van 1527 door de troepen van de vader van Filips II, keizer Karel.

 Quasi alle illustraties in Serriens boek zijn gravures van Frans Hogendorp, de Mechelaar van wie die taferelen van de eerste decennia van de Tachtigjarige Oorlog inmiddels werelderfgoed zijn geworden. Ook de Spaanse Furie wordt uitgebeeld in Hogendorps gravures. Hij was toen al naar Keulen gevlucht, waar hij tot aan zijn dood in 1590 een drukkerij zou uitbaten. De foto bij dit artikel geeft één van de gravures weer, in een variant op die van het Rijksmuseum. Ik vond die vorig jaar in de Consciencebib van Antwerpen in het boek uit 1880 over de Furie van voormalig stadsarchivaris Génard. 

  Wat schrijft Serrien: ‘Ongetwijfeld vonden enkele van de afgebeelde gruwelpraktijken plaats, maar Hogenberg gebruikte ook symboliek. Met het verkrachten van vrouwen verwees de kunstenaar bijvoorbeeld niet alleen naar het onrecht dat sommigen was aangedaan, maar ook naar de ‘verkrachting’ van de stad Antwerpen als geheel. Zo waren de brand in het stadhuis en de dronkenmannen in de beurs ook symbolen.’

 Het is een wat ongelukkige passage vermoed ik, maar het verhaal deed me toch terug het schilderij opzoeken dat ik twaalf jaar geleden in het MAS zag hangen (dat overigens ook op de cover van mijn boek België een geschiedenis zonder land staat: https://www.rolffalter.com/bio#h.knwkl3um2ux ). Het is van een anonieme Antwerpse schilder, en men dateert het tegenwoordig in de eerste tien jaar na de gebeurtenissen. Alleszins viel het mij meteen op toen ik het voor het eerst zag, omdat ik geen enkel schilderij ken dat zo gedetailleerd en realistisch de plundering van een stad weergeeft. Dat heb je zelfs niet voor beruchte antecedenten als die van Rome in 1527 of die van Constantinopel in 1453.

Het lijkt erop dat de schilder nadrukkelijk heeft willen uitbeelden hoezeer vrouwen zijn mishandeld in de Spaanse Furie

 Het schilderij in het MAS is artistiek zeker geen meesterwerk, maar inhoudelijk is het voor een historicus een absoluut topstuk. Want je kan er inderdaad het brandend stadhuis zien, de vele brandende huizen, de massa’s lijken, ook van kinderen, de gruweldaden. Mij lijkt Frans Hogendorp hier duidelijk een paar keer zijn inspiratie gehaald te hebben. En zoals Serrien zelf citeert, bevestigen die taferelen ook het getuigenis van de Engelse dichter George Gascoigne die in die dagen in Antwerpen vertoefde: ‘Ik kan en mag hier niet voorbijgaan aan het in brand steken en de verwoesting van het stadhuis, met alle afbeeldingen en papieren van de stad. Ook kan ik niet zwijgen over beschamende verkrachtingen en de uitzinnige geweldplegingen die zijn begaan bij verscheidene vrouwen en maagden.’

Mukwege

 Dat laatste is het punt, dat mij ook het meest opvalt bij het schilderij. Het lijkt erop dat de schilder nadrukkelijk heeft willen uitbeelden hoezeer vrouwen zijn mishandeld in de Spaanse Furie. De taferelen, die we hieronder in foto’s van de details van het schilderij weergeven, staan nadrukkelijk op de voorgrond (ik kopieerde ze van de afbeelding in hoge resolutie op wikipedia, die teruggaat op het origineel van het MAS, je moet ze hieronder wel uitvergroten). Het is alsof onze anonieme schilder in de eerste plaats daarover ontzet is geweest. En ik vrees dat daar, net zomin als bij het brandende stadhuis, weinig symboliek bij te pas kwam, zelfs al kan je uit andere details van het schilderij afleiden dat de kunstenaar protestantse sympathieën had.

 Hoe dan ook moet je niet woke zijn – of maar een beetje – om te beseffen dat hier een fameus onderwerp zit voor verder historisch onderzoek, in het nederige besef trouwens dat in een dominant mannelijke wereld daar in het verleden waarschijnlijk te weinig aandacht aan is besteed. Hoe zat dat met de verkrachtingen bij gewelddadige innames van steden: wordt dat vaak of slechts zeldzaam vermeld, zijn er bronnen over wat met de mishandelde vrouwen nadien gebeurde, wat met eventuele kinderen die eruit voortkwamen?

 Ik weet niet of er daar veel bronnen over zijn. Het is het opzoeken waard. Maar het idee van onderzoek is me ook ingegeven doordat ik enkele jaren geleden Dennis Mukwege heb bezig gehoord, de gynaecoloog (en inmiddels ook Nobelprijswinnaar) die in Oost-Congo duizenden verkrachte vrouwen heeft behandeld. Hij heeft het altijd over verkrachting als een moedwillige tactiek van oorlog en terreur, om nog meer dan met slachtpartijen, gemeenschappen bewust en diepgaand te ontwrichten.

 Ik herinner me ook de vele reisverhalen over de Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuw waarin het reizigers opviel hoe zelfstandig en mondig – sommigen omschreven dat als vrijpostig - de vrouwen hier wel waren. Was het daarom misschien dat de overwinnaars in Antwerpen nog meer als een beest te keer gingen tegenover vrouwen dan anders? Is het daarom dat het schilderij van het MAS misschien wel de oudste illustratie levert van Mukweges stelling?

 9 september 2023

 Vijftig jaar na datum is de militaire staatsgreep van 11 september 1973 in het Zuid-Amerikaanse Chili nog altijd niet vergeten. Getuige daarvan de aandacht die de herinnering dit weekeinde in de internationale media kreeg. Dat is omdat het om een bijzonder bloeddorstige machtsgreep ging, omdat het indrukwekkend op tv te zien was, omdat het gebeuren zich entte op de bijwijlen naïeve en zelfs dwaze opstoot van linkse progressiviteit die toen in de westerse wereld van de studentenbeweging uitging. Na een halve eeuw blijft de conclusie echter onwrikbaar: geloof nooit dat een militair regime goed bestuur kan opleveren.

 Latijns-Amerika inspireerde Hergé tussen 1929 en 1976 driemaal tot een Kuifjes-album (Het gebroken oor, De zonnetempel, Kuifje bij de Picaro’s) Daarin vind je het clichébeeld dat eigenlijk tot omstreeks 1970 van het verre continent bestond: geweldige natuur, van de Amazone tot de Andes, het mysterie van de Inca’s, mensen die op straat slapen met een poncho en een sombrero, Noord-Amerikaanse olie- en wapenmarchands die aan alle partijen verkopen en de oorlog stimuleren, overal armoede. En bovenal een hilarische politieke instabiliteit: in Het Gebroken Oor (1935) probeert een vuurpeloton tot driemaal toe Kuifje te fusilleren, maar telkens wordt het onderbroken door berichten over een nieuwe staatsgreep, waarbij de soldaten in een instinctieve reflex meteen de naam van de nieuwe heerser – afwisselend de generaals Tapioca en Alcazar – toejuichen, en Viva la Libertad scanderen.

Neruda

  Eind maart 1964 hadden militairen in Brazilië de macht gegrepen, tegen een verkozen zacht-linkse president, en met steun van de Verenigde Staten. Die laatsten hadden sinds de machtsgreep van Fidel Castro in Cuba op Nieuwjaarsnacht van 1959 en de nucleaire Cuba-crisis van 1962 hun heksenjacht op communisten tot Zuid-Amerika uitgebreid. Voordien had Washington vooral gelet op de business-belangen bezuiden de Rio Grande en daar via haar diplomatie hand- en spandiensten voor geleverd.

 De staatsgreep in Brazilië was de eerste in een reeks op het continent. Het duurde vier dagen om het immense land onder controle te krijgen. Maar de omwenteling verliep relatief vreedzaam – er vielen een twintigtal doden – en vrij geleidelijk, op de onmiddellijke arrestatie van een paar duizend vermeende linkse militanten na. De facto was het militair ingrijpen in Rio en Brasilia niet zo ongewoon, en zoals altijd in eerste instantie een reactionaire kramp van een even steenrijke als geïsoleerde upper-class. Het was nauwelijks nieuws. Buiten Zuid-Amerika bleef Brazilië vooral synoniem voor carnaval, samba en het voetbal van Pelé.

 Chili was anders. Het had de reputatie van een vreedzaam, relatief democratisch land. Het was vooral een leegte, met zijn raar territorium lang uitgestrekt op de westflank van de Andes, en met toen evenveel inwoners als België, maar op 25 maal meer oppervlakte. Het was, zoals alle Latijns-Amerikaanse landen toen, uiteraard een ontwikkelingsland dat louter bestemd leek om het westen grondstoffen te leveren, met vooral kopermijnen. Het kwam enkel in het nieuws met aardbevingen en tsunami’s, waarvan het samen met Japan de wereldkampioen is. Al leverden zelfs die toen enkel kleine berichtjes onder de fait divers op in de westerse kranten, en nooit beeld in het tv- of bioscoopjournaal.

 Sinds 1970 was Salvador Allende president van Chili. Zijn grootvader langs moederszijde, Arsène Gossens, was een uit België afkomstige migrant was, wiens oudste zoon – de broer van Salvadors moeder – voor het vuurpeloton eindigde vanwege deelname aan een mislukte staatsgreep in Valparaiso. Allende, 62, was arts van opleiding, maar vooral een oude rot in de Chileense politiek. Met een heel nipte relatieve meerderheid voor zijn linkse Volksfront van socialisten en communisten verwierf hij aan het einde van zijn carrière het hoogste ambt.

 Zijn gebrek aan controle over de achterban compenseerde hij met vlammende retoriek over solidariteit met Cuba, tegen het Noord-Amerikaanse kapitalisme en imperialisme. Dat was iets waarin ook Pablo Neruda excelleerde, de dichter en latere Nobelprijswinnaar die in die dagen ambassadeur in Parijs was. (Neruda overleed, 69 jaar en al een tijdje ziek, twaalf dagen na de staatsgreep in Santiago aan een hartaanval, al zijn er tot vandaag twijfels of die wel toevallig was.)

  Al die vlammende ideeën beperkten zich in de beleidspraktijk vooral tot de klassieke nationalisaties van de mijnen en bedrijven, die zoals altijd de betrokken ondernemingen verder de dieperik in dreven. Allemaal niets abnormaals eigenlijk in het Latijns-Amerika van toen. Wel verzonk het land anno 1973 in steeds grotere chaos, voor een klein deeltje opgepookt door de VS, vooral doordat de eenzijdige interpretatie door Allende en zijn aanhangers van de nipte overwinning van 1970 door links de polarisatie op gang joeg in een straatarm land. Wat voldoende was om zeker de Chileens elite te doen schrikken, en ook en vooral Washington.  

 In zijn memoires begint Henry Kissinger – die president Nixon op 22 augustus 1973 van Nationale Veiligheidsadviseur tot minister van Buitenlandse Zaken promoveerde – zijn hoofdstuk over Chili met een forse affirmatie dat de Verenigde Staten nooit een hand hebben gehad in de staatsgreep tegen Allende. Waarna de rest van het hoofdstuk eigenlijk het tegendeel bewijst. Vooral getuigt het van de zeer Duits-rigide anticommunistische paranoia en het gebrek aan empathie dat Kissinger een paar jaar later ook zou overvallen tegenover linkse partijen in Portugal, Spanje en Griekenland toen die landen hun dictatuur afwierpen (zelfs de Griekse PASOK en de Portugees Mario Soares vielen onder zijn wantrouwen). Kissinger wordt terecht geroemd om een drietal diplomatieke tours de force, maar in Chili demonstreerde hij één van zijn minder fraaie kanten.

Pinochet

 In de ochtend van 11 september 1973 namen eenheden van de Chileense marine de stad Valparaiso in, vanaf 7 uur. Dat deed Allende naar het presidentieel paleis in Santiago trekken, onder de hoede van zijn paleiswacht. Vanaf half negen was duidelijk dat radio en tv-omroepen in handen waren van het leger, en dat telefoonverbindingen waren afgesloten. Tanks en pantserwagens verschenen in de straten van de Chileense hoofdstad Santiago. Loyale troepen rondom het paleis wisten in eerste instantie de aanval van de opstandelingen af te slaan. Allende kon zo nog een televisietoespraak van zeven minuten houden, een uitermate bevlogen speech, waarin hij tot verzet opriep, maar ook ontraadde om tegen kogels te vechten. Hij liet vooral geen twijfelover zijn heel nabije dood. ‘Anderen zullen dit duister en bitter moment moeten overwinnen, waarin verraad de overhand wil nemen.’

 Er bestaat een iconische foto van hem in zijn laatste minuten, met een pistool in een portaal van het brandend paleis, dat inmiddels was bestookt door de luchtmacht (zie foto hiernaast). Westerse cameraploegen filmden vrolijk en ongemoeid de beschieting, vernieling en brand . Spoedig stroomden van overal journalisten toe naar Santiago. Daar wachtte hen ruim een week later een uitnodiging om in het nationaal voetbalstadion – waar Brazilië in 1962 de wereldbeker had gewonnen – te komen kijken dat de vele gearresteerden goed behandeld werden. Dat liep mis, want die schreeuwden de journalisten toe over de summiere executies die ze hadden gezien en de folteringen die ze al hadden ondergaan, in de catacomben van het stadion zelf. Maurice De Wilde was daarbij, zelf een legende van wat toen nog de BRT-nieuwsdienst heette. Men mag hopen dat de omroep deze dagen zijn verslag nog eens op het net zet.

 De nieuwe sterke man heette Augusto Pinochet, zoals Allende uit Valparaiso afkomstig, maar zeven jaar jonger. Tot dan had die zich onledig gehouden met carrière maken in een leger dat veel te groot was en de facto louter voor binnenlands gebruik diende. Op 22 augustus pas was hij stafchef van dat leger geworden, nadat de vorige, generaal Pratts, die ook minister van Binnenlandse Zaken was, onder druk van zijn mede-officieren ontslag had genomen (Pinochet liet hem en diens vrouw een jaar later in Brazilië vermoorden met een bomwagen). De nieuwe sterke man, van wie Allende ook op 11 september nog vele uren geloofde dat hij loyaal was, kwam pas na een paar dagen uit zijn pijp.

 Hij vestigde een uitermate brutaal regime, dat in zestien jaar tijd ruim dertigduizend tegenstanders met een steeds weer terugkerende dorst naar sadisme aan de pijnbank onderwierp (gemiddeld vijf per dag eigenlijk) en twee- tot drieduizend ervan liet executeren zonder proces of deed ‘verdwijnen’. Vele tienduizenden Chilenen vluchtten het land uit, naar België en andere Europese landen, waar ze asiel verkregen. Ze verbroederden er met de Spanjaarden die nog altijd op de vlucht waren voor het even bloeddorstige Franco-regime van de burgeroorlog vijf en dertig jaar eerder. Pinochet bleef de voornaamste onder hen in het buitenland achtervolgen met aanslagen en moordpartijen.

 De schok van de beelden, de brutaliteit van het nieuwe regime, het martelaarschap van Allende en duidelijke indicaties van Amerikaanse ondermijning van diens regime – onder meer door de International Telephone en Telegraph Company (ITT) – zorgden voor ongewone beroering in de hele westerse wereld. Ze leverde koren op de molen van de nog steeds roerige studentenbeweging die in die dagen helemaal naar uiterst links was doorgeschoten in de cultus van Marx, Mao en het communisme en die de eerste jonge gedreven journalisten op nieuwsredacties bracht. Daar is dan een brede geëngageerde beweging uit voortgekomen, om Latijns-Amerika te blijven volgen, te steunen en te ‘redden’.

 De legendevorming rond de gewezen Cubaanse minister en opnieuw guerillero geworden en uiteindelijk omgebrachte Che Guevara eind de jaren zestig had daarvoor de eerste steen geleverd. Centraal-Amerika, met de moord op de Salvadoriaanse aartsbisschop Romero en de opstand van de sandinisten van Daniel Ortega in Nicaragua rondom 1980 zorgden later voor een nieuwe golf van echte en vermeende solidariteit. (Ortega, inmiddels zo oud als Donald Trump, is vandaag al vijftien jaar dictator naar Venezolaans model van dat land). Zo was Latijns-Amerika vijftien jaar lang een dagelijks item in de Europese actualiteit. Daarbij werd telkens overal de hand van de CIA gezien, die er overal inderdaad wel was, maar die, zoals zo vaak, meer kunde en intrige werd toegedicht dan datgene waartoe ze in de veel banalere praktijk (met heel veel foute inschattingen) in staat was.

Chicago-boys

 Latijns-Amerika werd tegen het eind de jaren zeventig het continent waar militaire dictaturen de regel waren. Nog brutaler dan de Chileense was die van Argentinië. Die was in 1976 via een staatsgreep aan de macht was gekomen en ruimde zes jaar later de plaats vanwege de nederlaag in de Falkland-oorlog tegen het Groot-Brittannië van Margaret Thatcher. Daar ‘verdwenen’ vele linkse opposanten van het regime naar we vandaag weten ook door hen ver boven zee vanaf grote hoogte levend naar beneden te gooien.

 Pinochet bleef nog tot 1989 aan de macht, toen hij bijna zo oud was als Donald Trump. Een referendum dat bedoeld was om zijn termijn nog met acht jaar te verlengen, liep dankzij de toenemende oppositie faliekant af. Hij zocht alsnog met de oude brutaliteit dat resultaat te vernietigen, maar vond ook onder zijn militaire medestanders geen steun meer. In de daaropvolgende overgang naar democratie wist hij zich nog eens tien jaar het opperbevelhebberschap van het leger te verzekeren en de benoeming van senator-voor-het-leven, wat hem immuniteit tegen vervolging verzekerde.

 In oktober 1998 lanceerde een pientere Spaanse onderzoeksrechter, Baltasar Garzon, een arrestatiebevel tegen hem tijdens een bezoek in Londen, op basis van de nieuwe internationale verdragen over wereldwijde rechtsvervolging voor schending van mensenrechten. De Britten hielden hem twee jaar in huisarrest, maar uiteindelijk stuurde de Labour-regering van Tony Blair hem terug naar Chili, impliciet vanwege de steun die Pinochet Londen had gegeven tijdens de Falkland-oorlog. Garzons initiatief wakkerde in Chili wel de moed aan om de generaal alsnog voor de rechter te krijgen voor zijn misdaden, maar hij wist met goede advocaten en ziektebriefjes de dagvaarding uit te stellen, tot hij eind 2006 - net 91 geworden – vredig overleed.

 Margaret Thatcher bleef altijd een openlijke fan van de generaal. Daarvoor hanteerde ze het argument dat hij de Chileense economie tot bloei had gebracht. Dat was een karikatuur. Pinochet haalde om de chaos van de Allende-jaren te corrigeren een eerste lichting Chicago-boys binnen, telgen van Milton Friedman die met harde hand de vrije markt invoerden. Dat zorgde voor een geweldige ontwrichting, die echter na enkele jaren ook wegebde. Want Chili ging nu meedraaien in de algemene tendens tot globalisering, die heel Zuid-Amerika in de jaren negentig tot bloei bracht. Die maakte  een einde maakte aan het gegeven dat ruim 80 % van de bevolking op dat continent tot diep in de jaren tachtig in een dagelijks primitief gevecht om overleving verwikkeld was, om voeding, kleding en woning, en in de hoop te ontsnappen aan de gevolgen van een oneindig gebrek aan medische verzorging. Die evolutie zou vermoedelijk ook zonder militairen plaats hebben gevonden, niet het minst omdat Brazilië, Argentinië en Peru veel sneller dan in Santiago al de dictatuur afschreven.

 Want ook de Chileens militairen leerden dat macht gebaseerd op louter geweld de mogelijkheid opent om vrijelijk en onbezorgd in de kas te graaien, een verleiding waaraan ze niet noodzakelijk altijd zelf bezwijken, maar haast zeker altijd hun familieleden en dus toch weer zijzelf. De vrije markt vrijwaren wordt dan minder belangrijk dan het draineren van inkomsten naar de eigen zak. Pinochet en zijn staatsgreep zijn de geschiedenis ingegaan als crapulositeit van het niveau van Idi Amin in Oeganda, Saddam Hoessein in Irak of vader en zoon Assad in Syrië. Regimes waar moord op de tegenstander gesublimeerd wordt als een hefboom voor vermeende stabiliteit. Generaal Sissi in Egypte doet deze dagen ook zijn best om in die rij terecht te komen. Voor de rest blijft de les van militaire dictaturen dat ze in het beste geval mateloos corrupt zijn, in het slechtste gewoon beestachtig. Ze leveren geen enkele meerwaarde op, enkel diepe wonden.

 Hergés laatste Latijns-Amerikaans verhaal over de Picaro’s van 1976 nam al een stuk van het grimmiger beeld mee, in de mate dat generaal Alcazar nu guerillero’s leidde en geld kreeg van de International Banana Company. Zijn eeuwig tegenstander, generaal Tapioca, keeg steun van het op Stalins satellietstaten geïnspireerde Bordurië. Bovenal beklijfde het allerlaatste beeld van een Kuifjes-strip ooit. Als Hergé’s held en de zijnen naar Europa terugvliegen, scheert hun vliegtuig over de slums waar een uitgemergelde moeder en een kind vanop een grote vuilnisbelt naar twee patrouillerende soldaten kijken. Een bijna identiek beeld als in het begin van het album. Het enige dat na de revolutie van Alcazar veranderde, is dat de soldaten nu een wat meer revolutionaire outfit dragen. En dat het gammele bordje met Viva Tapioca op de vuilnisbelt vervangen werd door een even gammel met Viva Alcazar.

23 augustus 2023

 Bij het begin van ons nieuwe geschiedenisseizoen, toch nog even een opwarmer uit het vorige. Rond mijn activiteiten op 11 juli van dit jaar. 

 Ik heb op de mediapagina van deze website twee teksten gezet.

 De eerste is de yekst die ik op 11 juli publiceerde op de opiniepagina in De Morgen rond de vraag of de Vlaamse milities van de Guldensporenslag echt te vergelijken zijn met de Taliban? Dat was inspelen op een polemiek van begin dit jaar tussen twee historici: de alom bekende Bart De Wever, en de Gentse onderzoeker Jan Dumolyn. Hier de link:

https://www.rolffalter.com/media#h.o1yq3p262ja4

 De tweede tekst is de toespraak die ik op zondag 9 juli in het stadhuis van Ronse en op 10 juli rond zes uur in het Groeningepark in Kortrijk mocht houden tijdens de plaatselijke elf-julivieringen. Van die toespraak verscheen het tweede deel op 11 juli opde opiniepagina van De Standaard. 

 Ik was gevraagd te zoeken naar een hedendaagse betekenis van de Guldensporenslag ruim zevenhonderd jaar geleden. Ik riep er vooral op tot meer Vlaamse zelfkritiek, na een halve eeuw zelfbestuur en tot het wagen van meer democratie. Hier die link:

https://www.rolffalter.com/media#h.gnhsjpja6t2l

 Ten overvloede leg ik er ook de link bij van het verhaal waar ik zelf heel veel plezier aan heb beleefd, na heel veel opzoekingswerk: het vermoeden dat de Franse operadiva Georgette Leblanc model heeft gestaan voor het beeld van de Vlaamse Maagd die zo verguld boven het Groeningepark in de zon staat te schitteren. Vanwege de foto’s moest ik het op een oude blog plaatsen, maar hier de link:

 https://zonderland.blogspot.com/2023/07/hoe-een-parisienne-het-tot-maagd-van.html 

Veel leesplezier.

6 juli 2023 

 Ik heb er lang over geaarzeld om deze stad in Noord-Frankrijk tot persoonlijke topbestemming uit te roepen als het om middeleeuwse geschiedenis van het voormalig graafschap Vlaanderen (voor 1369) gaat. Brugge of Gent lijken een zoveel logischer keuze, maar sta me toe u te overtuigen met mijn onvermijdelijk subjectieve argumenten.

 Eén reden is dat Brugge zo vanzelfsprekend is – zelfs al is Gent aan een inhaaloperatie bezig – dat je maar beter kan verrassen met iets anders. Een andere is dat het niet slecht is op deze manier eraan te herinneren dat ruim de helft van het territorium van het voormalige graafschap – zeker als je de periode voor 1214 neemt – in het hedendaagse Frankrijk ligt (zie mijn blogpost van 12 april: https://www.rolffalter.com/blog#h.9z435nygz1kr). Maar de hoofdreden is, ik geef het grif toe, puur sentiment.

 Saint-Omer is een oude stad, op het eerste gezicht zelfs een vrij doodse stad, zeker als je er gaat als de wind en de regen er huishouden. Er zijn nauwelijks nieuwe gebouwen te zien, jonger dan vijftig jaar zeg maar. De hele stad wordt getekend door de gele baksteen waarmee eeuwenlang huizen, kloosters, kerken en handelshuizen zijn rechtgezet (zie foto hiernaast).

 En er is vooral de rue Saint-Bertin: als je weet dat hier ooit de stad is ontstaan, als processie-route met eigen kerken tussen de Sint-Bertijnsabdij beneden aan de rivier en de Onze-Lieve-Vrouwekerk boven op de twintig meter hoge heuvel, en als je kijkt in die nog altijd niet zo brede kasseistraat met vele kleine huizen, dan voelt dat alsof je rechtstreeks in een ver verleden staat te staren.

La morte

 Oneerbiedig gezegd: Saint-Omer oogt een beetje als Saint-Omer-la-morte, naar analogie met de roman van Georges Rodenbach over Brugge ruim honderd jaar geleden. En de stad is dat ook nog grotendeels, zeker als je beseft dat er binnen de oude stadsmuren nauwelijks nog economische activiteit is buiten de overheid. Maar het beeld, dat je wel inpalmt, is onterecht. Saint-Omer is sinds een paar decennia aan het wakker worden, mikt daarbij op zijn immens patrimonium en het toerisme, en op KMO-zones rondom. Kortom, het heeft wat van Brugge toen die stad vele decennia geleden besloot niet langer la morte te zijn.

 Ondertussen valt er wel wat te zien. Mensen toch, zoveel oude kerken. De ruïne van Saint-Bertin onder meer, ook uit de zevende eeuw, één van de absolute religieuze centra van de vroege Karolingers (toen die nog hoofdzakelijk Haspengouwers waren). Er is net voldoende gered en hersteld na de Franse Revolutie – meer toch dan bij Sint-Baafs in Gent – om een indruk te krijgen.

 Daarnaast is er natuurlijk de Onze-Lieve-Vrouwekerk, kathedraal sinds de hervorming van de bisdommen door Filips II in 1561. Monumentaal, prachtig ingebed tussen nauwe straatjes en kleine toegangspoorten, rustig, met een heuse zonnewijzer en astrologische klok nog, monumentaal vooral, uit de glorietijd van de dertiende eeuw.

 Binnenin levert ze een supermarkt van erfgoed op, door elkaar, stoffig vaak, soms zonder veel uitleg, duidelijk een moeilijk te bemeesteren hoeveelheid: van het reliekschrijn van Saint-Omer zelve, via de Kruisafneming uit het atelier van Rubens, over de triomfantelijke vergulde deurinscriptie (uit de 19de eeuw) dat in 1677 Louis le Victorieux hier binnentrad (de Zonnekoning die defintief het graafschap Artois en dus ook Saint-Omer inpalmde), tot de Grand Dieu de Thérouanne, het prachtige Christusbeeld dat ooit het portaal van de reusachtige kathedraal van Thérouanne domineerde (zie verder en zie de foto's hieronder).

 En er zijn hier nog getuigen van Saint-Omers gouden eeuwen tussen 1000 en 1300. De Saint-Deniskerk, helemaal in de steigers, maar ooit gebouwd door de ambachten, met uiteraard een trotse toren en binnenin veel praalgraven van de lokale patriciërs. Die ligt aan de rue Saint-Bertin, als halte van de oude processie. Verwacht niet teveel didactisch gemak: ook hier weegt het onderhoud zwaar.

 Even oud is Saint-Sépulchre, aan het stadhuis, ooit gesticht door een deelnemer aan de eerste kruistocht die een reliek van Christus zelf zou hebben meegebracht, en ook nog mede-stichter van de Orde van de Tempeliers werd. Van de kerk van Sainte-Aldegonde, mogelijk gesticht door één van de meest invloedrijke families van Saint-Omer, met die naam (waarvan enkele telgen in latere eeuwen naar Brabant verhuisden en één het tot burgemeester van Antwerpen schopte), schiet enkel nog een oude fontein over, op de place Victor Hugo.

 Naast de kathedraal, iets hoger nog eigenlijk, zijn er de ruïnes van de motte comtale, het eerste bescheiden burchtje met een donjon van de allereerste graven van Vlaanderen in de negende en tiende eeuw. Al in de twaalfde eeuw trokken zij er weg, waarna het gebouw nog als gevangenis diende. Het huidige gebouw dat er staat is van vorige eeuw, maar geeft nog wel het terreinbeslag van het kasteeltje weer. 

 Saint-Omer, vergeten we dat niet, was de eerste stad van Vlaanderen die stadsrechten kreeg, en de eerste graven verbleven er vaak. In de abdij van Saint-Bertin vonden ooit enkelen van hen hun laatste rustplaats onder de kerkstenen, maar de Franse revolutionairen hebben die zoals overal elders in Noord-Frankrijk ausradiert.

 Van Vlaanderen gesproken. Van Haut-Ponts, de nog altijd schattige en zeer Hollands-ogende voorhaven van Saint-Omer van pakweg 1150 tot diep in de twintigste eeuw, weet men dat er altijd een lokale variant van West-Vlaams heeft gedomineerd. Maar hoeveel Vlaams en Frans er gesproken werd, in welke delen en welke sociale groepen van de stad, en hoe dat varieerde van periode tot periode, zal wel nooit helemaal uitgemaakt worden. We hadden alle namen die we hier gebruiken ook in hun Vlaamse versie kunnen geven, maar voor het bezoekersgemak houden we het in het Frans. Noem Saint-Omer gewoon een tweetalig gebied, toch tot een halve eeuw geleden, zoals de Elzas nog vandaag. De huidige burgemeester heet trouwens De Coster. François, niet Frans.

 Saint-Omer cultiveert gelukkig zijn patrimonium met grote zorg, heeft daarover een eigen site, etaleert die in een bibliotheek met immens veel oude boeken en toppers als een authentieke Gutenberg-Bijbel (uit de vroegere abdij), verzamelt wat het vond aan objecten in het Musée Sandelin. Bij dat laatste ook prachtige Maaslandse kruisen van rond 1200 die toen door rijke burgers werden aangekocht.

Wateringue

 Maar de stad kan je niet begrijpen zonder de complexe waterhuishouding rondom, zoals je Brugge niet kan begrijpen zonder het Zwin, en Gent niet zonder de grillige loop van Leie en Schelde. Het is hier ergens, vanuit de abdij van Saint-Bertin en wat verder de cisterciënzers-abdij van Clairmarais (vanaf de 12de eeuw), dat waarschijnlijk voor het allereerst ten noorden van de Alpen de technieken van kanaliseren en indijken zijn ontwikkeld.

 Het moest, want van de hellingen van Artois in dit regenachtig gebied aan de kust dendert met krachtige stroming de Aa naar beneden, om vlak na Saint-Omer in een platte vlakte terecht te komen, die zich vroeger tussen een engte van twee andere hellingen twintig kilometer verder moest wurmen om de zee te bereiken. Omdat het vele water niet altijd weg kon, ontstond een reuzegroot moeras, dat af en toe werd overspoeld door een stormvloed van de zee.  

 Het hele gebied was (en is nog af en toe) kwetsbaar voor overstromingen. En het is vermoedelijk daarom dat men met kanaliseren en indijken begonnen is, ruim duizend jaar geleden, tot en met de bouw van Saint-Omers voorhaven Grevelingen, dertig kilometer verder, in de twaalfde eeuw. Voor echt polderen hebben ze rond 1600 de poldermolen als nieuwste technologie moeten invoeren uit Holland (formeel de vijand toen, maar dat was voor de zakelijke Hollanders nooit een probleem). De strijd tegen de zee die de Lage Landen getekend en zelfs gemaakt heeft, van de Moeren tot de Afsluitdijk, zijn ze in en om Saint-Omer ooit begonnen.

 Van de abdij van het dorpje Clairmarais – even buiten Saint-Omer - schiet enkel een kale ruïne in een wei over, al zijn ze ernaast ook met bierproductie gestart. Weet dat de Vlaamse graaf Diederik van den Elzas (Thierry d’Alsace) ze stichtte, en dat in 1165 de Engelse aartsbisschop Thomas Becket er zijn toevlucht vond, als schuilplaats voor zijn belager, koning Henri II. Maar Clairmarais is ook het dorp waar je zowat overal een bootje kan instappen voor rondvaarten door de moerassen.

 Aan de rand van Saint-Omer heeft men recent een Musée du Marais ingericht, waar je kennis kan maken met het natuurgebied, maar ook met de duizend jaar oude complexe geschiedenis van de waterhuishouding van de regio, hoe men eeuwenlang gevochten heeft om de vloed van de zee en de grillen van de Aa onder controle te krijgen en nuttig te maken. Naast het Musée staat een oude poldermolen, met de Archimedesschroef die het water naar boven pompt.

 Het water beheersen blijft een gevecht van elke dag. Twintig jaar geleden nekte de globalisering de eeuwenoude traditie van vele kleine groentetelers in de moerassen – vooral bloemkoolkwekers. De kleine perceeltjes met hun hogere onderhoudskosten sneuvelden in de wereldcompetitie om de kleinste marges.   Vandaag weet men niet echt goed meer wie welk waterpeil regelde, wie waar belette dat zout en zilt water door elkaar geraken, waar nog oude dijken en sluizen zaten. De plaatselijke Wateringue, een bestuur en een Vlaamse term die van graaf Filips van den Elzas dateren, doet haar best, en de natuurbeschermers trachten bij te springen. Het zal, met de verwachte stijging van het zeepeil, nodig zijn.

 Rij nu zoveel mogelijks langs de helemaal gekanaliseerde Aa en je zal merken dat die vaak ingedijkt een paar meters boven het landschap stroomt. Zelfs met sommige huizen met hun dak op hoogte van het wateroppervlak. Zoals in Holland. (zie foto's hieronder) Zo kom je in Gravelines (Grevelingen) terecht, de haven die de stedelingen van Saint-Omer bouwden als voorhaven, onder patronage van graaf Filips van den Elzas. Vandaag is ze vooral getekend door de vestingen van de hier vreselijke oorlogen uit de Spaanse tijd. Maar op het strand zie je als je goed kijkt wel nog de (met gras begroeide) dijk die in dertiende eeuw werd aangelegd om het haventje te doen ontstaan.

Thérouanne

 Als je nog tijd hebt moet je nadien weer terugrijden naar Saint-Omer en vandaar naar Thérouanne, vijftien kilometer zuidelijker. Ook dat was ooit – tot 1214 – het graafschap Vlaanderen: een stad uit de Romeinse tijd (en daarvoor een oppidum van de Morini), die zetel van een bisdom werd, waaronder bijvoorbeeld Ieper ressorteerde tot 1561. In 1303 kwamen de opstandige Vlaamse stadsmilities de stad en de kathedraal plunderen en afbranden, omdat de bisschop de kant van de Franse koning had gekozen. Ze sloegen er ook het hoofd af van het standbeeld van Saint-Louis, de grootvader van de Franse vorst die een decennium eerder heilig was verklaard.

 Therouanne had tienduizend inwoners en één van de meest fraaie gotische kathedralen van Noord-Frankrijk, toen keizer Karel – de Gentenaar die ook Sint-Baafs verwoestte – het in 1553 besloot te belegeren uit frustratie na een nederlaag tegen de Franse koning in Metz. Hij liet de stad na vier maand en de overwinning (mèt plundering en verkrachtingen) met de grond gelijk maken, omploegen en zout in de voren strooien.

  Een klein museumje in het nu duizend zielen tellende dorpje – het Maison d’Archéologie de Thérouanne – heeft alles wat men heeft kunnen vinden over dit Troje van Noord-Frankrijk bijeen verzameld. Behalve dan de eerder vermelde Grand Dieu die in de kathedraal van Saint-Omer aan een muur hangt, en die de burgers van die stad onmiddellijk na de vernieling in 1553 hebben meegegraaid. Saint-Omer was toen nog Nederlanden, Thérouanne net Frankrijk.

 Wandel nadien langs de steenweg noordwaarts, steek rechts de ogenschijnlijk banale rue Saint-Jean in. Je bent in de oude hoofdstraat van de stad. Boven aan de heuvel is een archeologische site: onder de grond liggen de ruïnes van de oude kathedraal. Kijk dan vooral naar de bomenrij die rondom de horizon afspant. Ze zijn allemaal geplant op de oude stadsmuren.

 Luister dan vooral naar de stilte. Laat je gedachten gaan, bid gerust, mocht je dat verkiezen. Besef dat de glorie van deze streek al acht of negen eeuwen achter ons ligt. En dat je dat hier, waar je ook kijkt, ziet en voelt, veel meer dan waar ook in het voormalige graafschap Vlaanderen. Hier ga je nooit Oh Lord the best is yet to come fluiten.  Hopelijk begrijpt u dan waarom Saint-Omer en omgeving me net iets meer fascineert dan Brugge en Gent.

5 juli 2023

Brugge blijft bij mij een gevoel van onbestemdheid oproepen. Het is een prachtige stad, zeker onder zonnestralen, het heeft een ongelooflijk rijk patrimonium, het is sfeervol, het is zonder enige twijfel middeleeuws, ik kom er vaak en graag, en toch vertrek je telkens weer met de vraag: wat is het beeld dat beklijft?

 Mij lijkt het de Bourgondische stad bij uitstek te zijn: de twee praalgraven, de Vlaamse Primitieven in de oude woonst van Gruuthuse, het huis Craenenburg en het verhaal van rooms-koning Maximiliaan, de vele fraaie gebouwen uit de vijftiende eeuw (waaronder het stadhuis en de Italiaanse loges en de herberg Van der Beurse op het Oude Beursplein), de fameuze Keizer-Karelschouw in het Brugse Vrije. Dat is toch wel het hoofdaccent van de stad, dus van na 1369 en dus niet binnen het accent van onze toeristische reis.

 Maar wat doe je dan met de economische bloei van middeleeuws Brugge, of met heel het verhaal van 1302? En wat was de essentie aan het Bourgondische in Brugge? Was het een verblijfstad van de hertogen (niet echt), financierde ze de Bourgondiërs, zorgde ze voor hun kunst? Ik weet geen antwoorden op die vragen. Misschien zullen ze er ooit komen als de stad een echt historisch stadsmuseum krijgt. Laten we ons dus voorlopig concentreren op het authentiek middeleeuwse, voor 1369 zoals afgesproken.

 Dan is het natuurlijk het Belfort dat als eerste in het oog springt. Omdat het gewoon ook mooi oogt, ligging inbegrepen, en zelfs als je de bovenste achthoek, gebouwd onder Maximiliaan en dus Bourgondisch, eraf denkt. Het is de enige plek in Brugge waar ooit een Franse koning geslapen heeft (Filips de Schone inderdaad, als nieuwe heer van Vlaanderen, in juni 1301), waar de keures bewaard werden, waar, volgens Giovanni Villani, tijdens de Brugse Metten van 18 mei 1302 Franse soldaten naar beneden zijn gegooid. Het is, in heel de Vlaamse belforttraditie, toch wel het belfort der belforten.

 De goede historicus valt dan meteen op dat twee andere middeleeuwse monumenten weg zijn. De reusachtige Waterhalle, waar de schepen uit Damme aanmeerden, werd eind 18de eeuw afgebroken. Maar je kan hem nog zien blinken op het schilderij van Brugge van Jan-Baptist van Meuninxhove (17de E, foto) in het stadhuis. En natuurlijk de Sint-Donaaskerk, de centrale kerk van de stad in de middeleeuwen, van heel oudsher, de plek van de moord op graaf Karel de Goede in 1128, waarvan zo’n gedetailleerd verhaal is overgebleven.  Weinigen weten en beseffen dat ook het Steen op de Burg, ooit de eerste grafelijke burcht en later de stadsgevangenis (waar in 1301 onder meer Pieter de Coninc werd opgesloten), helemaal verdwenen is (al heeft men in de gewelven onder de Burg wel een Foltermuseum ingericht).

 Dus moet je het qua authentieke middeleeuwse gebouwen stellen met de kerken. De Sint-Salvator, die kathedraal werd toen Brugge in 1561 zijn eigen bisdom kreeg. Ze dateert van de tweede helft van de dertiende eeuw en is even monumentaal als al de kerken in de streek toen, met dus een kloeke, hoge, bakstenen toren. De Onze-Lieve-Vrouwekerk vlakbij is nog iets ouder, en nog hoger. Ook uit die periode is de kleine Potteriekerk aan de andere kant van de stad, waar elk jaar op 15 augustus de Blindekensprocessie eindigt. Men levert er dan telkens de zware kaars af die de vrouwen van Brugge aan het beeld van Maria beloofden voor als hun mannen zouden winnen bij de veldslag van Mons-en-Pévèle op 18 augustus 1304.

 Toch rijzen er vragen. Over de oorsprong van de twee grote en heel nabije kerken die in de schaduw van Sint-Donaas moesten ontstaan en dus een stuk uit het centrum lagen, weten we blijkbaar niet zoveel – wie ze financierde bijvoorbeeld, en of de ambachten daar een rol in hadden. Binnenin de kerken domineren elementen vanna 1369. Onze-Lieve-Vrouw is vooral bekend vanwege de (schitterende) praalgraven van Karel de Stoute en Maria Van Bourgondië en de lieflijke piëta van Michelangelo, waarvan je je telkens afvraagt: hoe is dat hier geraakt. In de Potteriekerk domineert een barok interieur.

 Er is ook nog het heel mooi bewaarde Sint-Janshospitaal natuurlijk, maar ook daar zet Memlinc een sterk Bourgondisch accent. Het grote Begijnhof is van de veertiende eeuw. Van de Heilige Bloedprocessie is alleen het reliek zelf middeleeuws, de kapel is overwegend neogotiek uit de negentiende eeuw.  De Rozendhoedkaai – blijkbaar de meest gefotografeerde locatie van de stad – bevat talloze oude gebouwen, maar de vroegste uit de vijftiende eeuw.

 De vele kleine huisjes en steegjes maken veel goed. Zeker als het wat donkerder wordt, of winters, krijg je daar een gevoel van middeleeuwen. Brugge heeft ook nog vier oude en goed gerestaureerde stadspoorten kunnen bewaren, een zeldzaamheid. Bovenal kan je met wat voorbereiding en zoeken nog helemaal de tracés terugvinden die de schepen in de 13de, 14de en 15de eeuw in de stad maakten, toen Brugge een wereldhaven was. De Reie zelf is nog heel authentiek.

 Er is tenslotte geen stad in Vlaanderen waarvan het verleden zo goed gedocumenteerd is. Brugge heeft trouwens van alle Vlaamse steden duidelijk het meest zijn stempel gedrukt op de geschiedenis van het graafschap. Hoe beter je je voorbereidt met wat lectuur, hoe meer je ervan zal genieten.

 4 juli 2023

Het klinkt bevreemdend, maar het is wel zo: Gent is aan een come-back bezig als middeleeuwse stad. De afgelopen decennia leken vooral de negentiende en twintigste eeuw het geschiedenisbeeld van de stad te schragen. Maar recente ontwikkelingen sturen Gent overduidelijk weer naar zijn glorietijd: de hoge middeleeuwen, toen ze de tweede grootste stad boven de Alpen was na Parijs, toen ze haven en textielcentrum was, toen ze regelmatig met het gedruis van een opstand het centrum van het politiek toneel haalde.

 Voor middeleeuws Gent voor 1369 moet je beginnen bij de ruïnes van de Sint-Baafsabdij. Die plek wordt sinds een kleine twintig jaar in ere hersteld, als een mystiek oord en groene oase. Ze geeft enigszins een idee van wat de reusachtige abdij ooit was voordat keizer Karel V, een Gentenaar die zich tot Castiliaan omturnde, ze in 1540 liet vernielen. Oer-middeleeuwser kan je niet vinden, in het besef dat ze werd gesticht in de zevende eeuw door Amandus, de aartsvader van alle Vlaamse heiligen, en dat de Rijnlander Einhard, de biograaf van Karel de Grote, er ca 800  titulair abt van was, ongetwijfeld meer vanwege de inkomsten dan als echte baas. Zo ging dat toen ook al.

 Amandus stichtte ook de Sint-Pietersabdij – hij noemde deze Blandinium, zoals Sint-Baafs Ganda heette. Die staat er nog altijd, imposant, even buiten het centrum, maar dan toch hoofdzakelijk als barokgebouw dat na de Beeldenstorm ontstond. Ook nadien werd de abdij nog geteisterd door vernielingen. Sinds goed een halve eeuw tracht men te restaureren wat overbleef. Misschien vindt men er ooit alle vijf graven van de graven van Vlaanderen terug die er begraven liggen. Je kan er rondwandelen, er zijn rondleidingen en allerlei activiteiten, maar de sfeer van de middeleeuwen, zoals in Sint-Baafs, ga je er niet tvinden.

 Op naar het centrum en begin daar maar met het Gravensteen, dat Filips van den Elzas liet bouwen vanaf 1180, de meest formidabele van alle graven van Vlaanderen. Hij moet er inspiratie voor opgedaan hebben in het Nabije Oosten, tijdens een van zijn kruistochten. In maart 1302 was het kasteel, dat de graven inmiddels al verlaten hadden, het toneel van rellen, toen het stadsbestuur nieuwe belastingen wilde invoeren. De opstandige ambachten belegerden de machthebbers een halve dag, staken het kasteel in brand, waarna de vluchtende patriciërs en schepenen spitsroeden moesten lopen. Later op de dag werden er een tiental van hen omgebracht.

 In het Gravensteen vond ook het ongezien somptueuze banket plaats, dat de 27-jarige hertog van Bourgondië, Filips de Stoute, in 1369 bedacht om zijn trouwfeest met de dochter van de graaf van Vlaanderen op te fleuren. Bart Van Loo heeft alle details. Daarachter ligt trouwens de overgebleven poort van het Prinsenhof, de residentie waar keizer Karel in 1500 werd geboren, maar die al gebouwd werd kort na het feest van 1369 in het Gravensteen.

 Langs het kasteel stroomt de Lieve, die iets tevoren, aan de Oude Vismijn, uit de Leie ontspruit. Dat kanaal werd halverwege de dertiende eeuw gegraven door de Gentenaars, tot in Damme, om een rechtstreekse toegang tot de zee te hebben in plaats van langs de lange en kronkelende omweg stroomafwaarts de Schelde. Dat kanaal was voor die tijd een technisch meesterwerk. De dertiende eeuw is de periode waarin Gent inzake bevolking en ingenomen landoppervlakte quasi explodeerde.

 Er zijn dus nog  wel wat gebouwen overgebleven uit die bloeiperiode, en uit de veertiende eeuw, toen Gent vooral opstandig was. De Kleine Sikkel aan de Nederpolder, het Borluuthuis aan de Koornmarkt en het Stapelhuis aan de Graslui hebben alle hun gevels bewaard uit dertiende eeuw. Koester die maar als zeldzaamheden. En er is uiteraard, uit dezelfde periode, het Geeraard de Duivelsteen, tussen de kathedraal en de abdij.

 Van de drie beroemde torens daarentegen was enkel de Sint-Niklaaskerk al goed opgeschoten in dertiende eeuw, een gebouw dat eigenlijk gefinancierd werd met de opbrengsten uit de handel. De Sint-Janskerk, vandaag Sint-Baafskathedraal (met het Lam Gods), is grotendeels van een eeuw later. Het stadhuis werd begonnen – in stukken en brokken – nadat de Franse koning Filips de Schone in september 1301 tijdens een bezoek aan Rijsel Gent een keure schonk die twee eeuwen zou standhouden. Zowat tien jaar later begon ook de bouw van het Belfort (de derde toren). Het Bijlokehospitaal is van later in de veertiende eeuw.

 Op naar de Vrijdagmarkt – met vooral de Sint-Jacobskerk, die even oud is als de Sint-Niklaaskerk, en voor de rest gebouwen vanaf de vijftiende eeuw. De markt daar moet al minstens duizend jaar daar, telkens op die plek op vrijdag, plaatsvinden. Enkel die van Saint-Omer – altijd op zaterdag – is nog ouder. En op de Vrijdagmarkt staat natuurlijk het standbeeld van Jacob van Artevelde. 

 Terecht daar, want daar realiseerde hij zijn grootste stunt: de eed van trouw in 1540 aan koning Edward III van Engeland als ‘koning van Frankrijk’ en dus nieuwe suzerein van de stad. Maar het beeld zelf is van de negentiende eeuw, en dus met een gefingeerd gezicht. Artevelde is, vanwege zijn rol in de start van de Honderdjarige Oorlog, een historische figuur van een Europese dimensie.

 Vooral is op een zomerse dag Gent vandaag ronduit zwanger van de middeleeuwen. Loop vanaf het Geeraard de Duivelsteen langs de drie torens en langs de Koornmarkt naar de Graslei en zo via de Leie en de Oude Vismijn naar het Gravensteen, en je zit er middenin. Dat er overal horeca is, doet er niet toe, zorgt zelfs voor leven, tussen al dat groots en monumentaal historisch patrimonium.

 Bovenal heeft het weer openen van de rivieren, en het verkeersvrij maken van de binnenstad het afgelopen decennium dat hele gebied een iconische waarde bezorgd. Sla een toeristische brochure over Gent open en je ziet negen keer op tien een foto van de Graslei. Het is ook historisch: de loop van de Leie daar, het begin van de Lieve, de samenvloeiing met de Schelde wat verder zijn de historische tracés, zoals al in de middeleeuwen. De vele boten, bootjes en kayaks die daar nu op dobberen herinneren aan de havenambities die Gent altijd gehad heeft. De schepen toen waren niet veel groter.

 Dat haven-willen-zijn benadrukken ze ook in het amper twaalf jaar oude Stadsmuseum in de Bijloke-abdij. Het levert de noodzakelijke aanvulling van al de rest, een heel goed en visueel sterk overzicht van de geschiedenis van deze wonderbaarlijke stad die tot diep in de negentiende eeuw een heuse metropool bleef, en ook vandaag nog – vrij modaal geworden, zoals Firenze, Aken, Liverpool of Leiden - heel veel creativiteit in zich herbergt.

3 juli 2023

 Damme en het Zwin verdienen een plaats als bestemming voor al wie geïnteresseerd is in de middeleeuwen. Er zijn niet zoveel authentieke gebouwen uit die tijd meer, maar wel twee goede redenen voor een bezoek. De eerste is de indruk dat de tijd er is blijven stilstaan, sterker zelfs: dat vele stukken van het gebied – net buiten de haven van Zeebrugge nochtans – vandaag minder druk en bevolkt zijn dan zeven eeuwen geleden. De tweede reden is dat de plaatselijke toeristische diensten er in slagen het bezoek tot een beleving te maken, met alle klassieke en moderne middelen.

 Beginnen we in Damme. Het enige echte monument uit de glorietijd van de haven Damme in de dertiende eeuw is de Onze-Lieve-Vrouwekerk. De bouw daarvan is omstreeks 1220 gestart, dus amper veertig jaar nadat Damme als stad ontstond aan de bres die de zee bij een grote vloed in 1134 ten noorden van Brugge had geslagen. Die bres kreeg de naam Zwin. Je vindt het kaartje van die bres anno 13de eeuw op onze blogpost van 15 maart over de opgravingen in Oostkerke: https://www.rolffalter.com/blog#h.svkfak5ovb39

 Damme was de overslagplaats aan een dam op de bres. Grote schepen (voor die tijd) konden tot in Damme varen, daar aanmeren, en hun goederen laten overslaan op schepen die ze naar Brugge brachten, over de Reie. Het beeld hiernaast in de imposante reconstructie van het project Verdwenen Zwinhavens geeft een idee van hoe het er heeft uitgezien.

 De Onze-Lieve-Vrouwekerk is vooral het bezichtigen waard omdat ze er is. Ze toont hoe enorm het bouwwerk was in de dertiende eeuw en is het enige gebouw in Damme dat nog doet vermoeden dat hier een belangrijke stad is geweest. Er is natuurlijk ook nog de fraaie Markt wat verder terug naar het kanaal toe, met zijn prachtig stadhuis(je) en een paar mooie oude patriciërswoningen, maar die zijn allemaal van de Bourgondische tijd en dus eigenlijk van na Damme’s glorie.

 Er staat een beeld van Jacob van Maerlant, en zijn grafmonument staat in de kerk. Beide zijn maaksels van de negentiende eeuw, en getuigen vooral van het feit dat Maerlant – één van de grootste namen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis - in Damme zijn bekendste en beste werken schreef, precies in die glorietijd in de dertiende eeuw. 

 Damme speelde overigens ook een sleutelrol in de gebeurtenissen van 1302: eerst als de stad die in 1297 in Vlaamse handen bleef en daardoor het koningsgetrouwe Brugge voor drie jaar van het Zwin afsneed. Daarna, in mei 1302, als de plek waar de opstandelingen een toevlucht zochten die op de ochtend van 18 mei de Brugse Metten lanceerden.

  De horizonten van toen zijn grotendeels weg uit Damme: het Zwin is weg, de huidige Damse Vaart is van Napoleon, en de verdwenen vestingmuren uit de Spaanse tijd hebben het stadsbeeld diepgaand hertekend. Van de Lieve, het oude kanaal dat de Gentenaars in het midden van de dertiende eeuw naar Damme uitgroeven – met spitstechnologie inzake sluizen – is enkel een sasje over, aan de hoek van de Ketelstraat en de Jacob Van Meerlantstraat. Het restaurant met die naam ligt er tegenover.

 Toch moet je in Damme vooral zijn voor de sfeer, zeker als het zonnig is. De combinatie van water, fraaie oude gebouwen, vergane glorie, en landelijke rust doet je mijmeren. Beeld je gewoon in dat van hier tot Blankenberge enerzijds en tot Cadzand anderzijds (toen nog een zandbank-eiland) tot het midden van de twaalfde eeuw vooral moeras lag, slikken en schorren, land waar de Noordzee in haar driftbuien vrij spel had. Verdronken Land zeg maar.

 Honderd jaar later was dit een economisch centrum van eerste orde in Noordwest-Europa, met havens in Brugge, Damme, maar ook Oostkerke, Monnikerede, Hoeke, Sint-Anna-ter-Muiden en finaal Sluis. Monnikerede bestaat helemaal niet meer, de andere genoemde dorpjes hebben elk een paar tientallen inwoners vandaag. Maar je kan je het je perfect inbeelden met de spectaculaire visuele reconstructies van de laatste jaren, die trouwens ook in boekvorm werden uitgegeven. Hier de link: https://www.brugseommeland.be/nl/doen/verdwenen-zwinhavens

 Je kan in heel dat gebied tussen Blankenberge-Cadzand/Sluis-Damme die sfeer van vergane glorie snuiven, van ingeslapen regio. Je zal links en rechts ook wel sporen vinden van de Spaanse tijd toen het oorlogsgebied was, dat meer wel dan niet door de strijdende partijen langdurig onder water werd gezet. Van toen dateert het definitieve verval, dat wel al met de neergang van Brugge na 1500 was ingezet. Zie daarover ook mijn blogpost over Zeeuws-Vlaanderen van 30 maart https://www.rolffalter.com/blog#h.vxe4kw4hn0j0 en die over Sint-Anna van 21 maart: https://www.rolffalter.com/blog#h.nkwoacapbyu0

 Je kan er vandaag uren fietsen, wandelen, er is een overaanbod aan toerismeroutes. En het is een gebied met een hoge concentratie aan culinaire trekpleisters. Vergeet onderweg zeker ook niet Lissewege aan te doen, dat groeide in de schaduw van de abdij van de cisterciënzers die er zich eind twaalfde eeuw vestigden. Het zijn die cisterciënzers die een pioniersrol speelden in het indijken van de zee, overal in het graafschap, en dus ook hier (net als in Saint-Omer en Veurne onder meer).

 Van hen is de reusachtige kloosterschuur (eind veertiende eeuw) miraculeus bewaard gebleven en te bezichtigen. Naast de imposante kerktoren van de Onze-Lieve-Vrouwekerk van het fraaie dorpje, ook al uit de dertiende eeuw, en dus op zijn beurt een getuige van de enorme rijkdom van de streek in die periode. Boven aan de 264ste trede naar het dak, heb je een prachtig uitzicht op het geheel. En eindig zeker in wat nog overblijft van de monding van het Zwin, sowieso één van Vlaanderens prachtigste natuurreservaten.

2 juli 2023

 Kortrijk behoorde niet tot de vijf grote steden van het graafschap in de middeleeuwen, maar is als toeristische bestemming wel incontournable omdat daar de veldslag van 1302 plaatsvond. Het slagveld zelf is al lang ingepalmd door het vastgoed. Maar Kortrijk heeft dat de afgelopen twee decennia gecompenseerd met een uitstekend museum, dat nu in de Gravenkapel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk is gevestigd.

 Het Museum1302 biedt de meest correcte visuele evocatie van de veldslag, en maquettes van het slagveld waarbij je via koptelefoon alle uitleg en alle standpunten daarover kan beluisteren, ook in het Frans. Vooral staat er nog steeds de kist van Oxford (zie foto), zeg maar het stripverhaal in schrijnwerk van omstreeks 1300 over de slag en wat eraan voorafging.  Ik heb er ook heel wat beelden van opgenomen in mijn boek 1302, het jaar van de mythe.  Een juweeltje van visuele evocatie uit een tijd waarin die nog bijzonder schaars waren.

 De Gravenkapel zelf bevat de portretten van alle graven van Vlaanderen ooit. Aan de portretten is men begonnen aan het eind van de dertiende eeuw, maar ze zijn herwerkt en overschilderd in de negentiende. Veel van die portretten zijn vermoedelijk verzonnen, omdat we voor de periode pakweg voor 1300 gewoon geen getekende, geschilderde of gebeeldhouwde portretten terugvinden. 

 De kerk zelf is overigens – vooral in het schip en de kruisbeuken – nog duidelijk middeleeuws en gotisch. Ernaast kan je nog een klein streepje fundamenten zien van het fameuze Franse kasteel waarrond de slag van 11 juli draaide. Ook de (kleine) watertoren van dat kasteel van 1301 staat er nog, als ‘Artillerietoren’, in een opvallende rode kleur.

 Het nabije Begijnhof is al in de dertiende eeuw ontstaan, maar het is niet duidelijk of van de veertig overgebleven en fraai gerestaureerde huisjes daar, er één van die periode bij is. Het standbeeld van gravin Johanna van Constantinopel – zij stichtte het Begijnhof - is van eind 19de eeuw, en met een verzonnen gezicht, vermits we ook van deze gravin van Vlaanderen (1205-1244) geen betrouwbaar eigentijds portret hebben.

 Van de tijd van (net na) de Guldensporenslag dateert ook het onderste stuk van het Belfort op de Grote Markt, dat ooit onderdeel was van de (verdwenen) Lakenhalle van de stad. Het fraaiste element daarvan, de klok en de figuur van de uurslager die toen al om het uur op de klok hamerde – een wonder van techniek in die tijd – werd door de eerste Bourgondische hertog Filips de Stoute in 1382 meegepikt en in Dijon op de Onze-Lieve-Vrouwekerk geplaatst. Het staat er nog, als de beroemde Jacquemart de Dijon, weliswaar in gewijzigde vorm tegenover het origineel.

 Filips de Stoute keerde, als zoon van de Franse koning, oom van de toenmalige vorst en schoonzoon van de graaf van Vlaanderen, met het Frans leger terug van de veldslag van Westrozebeke, waar het de Gentenaars had verslagen. En om 1302 te wreken plunderden de Fransen toen Kortrijk en staken het nadien in brand. Jean Froissart, de Henegouwse kroniekschrijver van wie we dit weten, vermeldt uitdrukkelijk het wegnemen van de Gulden Sporen van 1302 uit de Onze-Lieve-Vrouwekerk en van de klokkenluider, ‘het mooiste voorwerp dat men aan deze en gene zijde van de zee kon vinden'.

 Vandaar dat al de rest in Kortrijk dat enigszins middeleeuws oogt van na 1382 is: de Broeltorens, het Stadhuis, de Sint-Maartenskerk. In die laatste bevindt zich het beeldje van Onze-Lieve-Vrouw van Groeninge. Zij inspireerde het beeld van de Maagd van Vlaanderen dat sinds 1906 de Groeningekouter siert, maar de hele legende over de verschijning van Maria op het slagveld van 11 juli en het beeld blijken een constructie van de Contrareformatie te zijn (vroege 17de eeuw). Wie vermoedelijk model heeft gestaan voor de Maagd maken we één van de komende dagen bekend.

 1 juli 2023 

 Ieper was in de dertiende eeuw waarschijnlijk de derde grootste stad van het graafschap, dus een echte grootstad, en alleszins de meest woelige. Maar u kent het verhaal: de stad heeft een verleden van verwoestingen, de meest drastische amper een goede eeuw geleden, tussen 1914 en 1918. Er is dus quasi niets authentieks bewaard gebleven, en ook de oorlogen van de Spaanse tijd en van Lodewijk XIV hebben de stad getekend. In wezen komen de meeste bezoekers vooral op die latere littekens in de stad af.

 Toch zijn er nog wat restjes uit de middeleeuwn. Authentiek middeleeuws zijn zeker nog de onderste verdiepingen van het Groot Vleeshuis aan de Neermarkt, vlakbij de Grote Markt, en delen van het zogenaamde Tempelierssteen, wat verder in de Rijselsstraat. Over dat laatste blijven discussies bestaan of de Tempeliers er ooit iets mee te maken gehad hebben. Maar er is geen twijfel dat het gebouw – dat voor een groot stuk de Eerste Wereldoorlog overleefde - uit de glorietijd van Ieper dateert, in het midden van de dertiende eeuw dus.

 Natuurlijk moet je de stad vooral bezoeken voor de Lakenhalle met zijn Belfort. Het is en blijft een indrukwekkend monument, ook na de restauratie na de zo goed als totale vernietiging vanaf eind 1914. Hier de link naar de steekkaart die het Agentschap Onroerend Erfgoed met de gebruikelijke nauwkeurigheid maakte over bouw èn restauratie: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/30236

 Lakenhalle en Belfort (foto: op de schets van Sanderus uit de late zestiende eeuw, zoals online gezet door de Universiteit Gent) zijn en blijven een stuk architectuurgeschiedenis op wereldniveau. Niet zozeer om hun esthetische waarde, al is die is er zeker ook. Wel vanwege de combinatie van omvang en datum. Je vindt in de vroege dertiende eeuw boven de Alpen nauwelijks een monument van burgerlijke architectuur (in tegenstelling tot de kerkelijke uiteraard, want je zit dan volop in het tijdvak van de gotische kathedralen in Noord-Frankrijk) van die omvang. 

 De bouwwerken (Belfort en Waterhalle) van Brugge zijn van later, elders in Vlaanderen – tot in Saint-Omer – is er niets gelijkaardigs, tenzij dan het Gentse Gravensteen dat in de buurt komt. Maar ook de koninklijke paleizen in Parijs waren kleiner, en je zal in Italië moeten zoeken naar gelijkaardige burgerlijke bouwsels uit die periode. Het Dogenpaleis van Venetië, het Palazzo Vecchio van Firenze en het Palazzo Pubblico in Siena zijn van minstens een halve eeuw later. Het zegt wel wat over de ontwikkeling van Ieper en het graafschap Vlaanderen.

 In de Lakenhalle bevindt zich sinds enkele jaren het Ypres Museum (in de schaduw van het zeker niet te missen In Flanders Fields op de eerste verdieping). Het is nog in opbouw maar biedt toch al een stevig overzicht van de geschiedenis van de stad.  De Sint-Martinuskerk achter de Lakenhalle is na 1918 ook helemaal wederopgebouwd in de oorspronkelijke gotische stijl van de dertiende eeuw, maar is toch vooral een kerk geweest voor de bisschop die er van 1561 tot 1801 huisde. Daarom ligt er ook het graf van de beroemde Cornelius Jansenius.

 Daarnaast ligt er wel het graf van Robrecht van Béthune, de graaf van Vlaanderen in 1302 en de held van Hendrik Consciences roman (al zat hij in werkelijkheid tijdens de veldslag van 11 juli  gevangen aan de Loire). Er zijn in 1973, bij de meest recente opgravingen, botjes van zijn lichaam gevonden en een loden kistje waaraan men hem kon identificeren. De grafsteen die je op de vloer kan zien is echter fantasie van de twintigste eeuw. Misschien moet men er eens iets meer mee doen, want hij stierf inderdaad in 1322 in Ieper.

 Voor dit weekeinde (tot en met zaterdag) kondigt men in het Noord-Franse Bouvines een spektakel aan, een evocatie van de gebeurtenissen van 1214 daar: Bouvines 1214, la prophétie. Kijk toch maar eerst eens op de site van de gemeente of op youtube, of je je laat overtuigen. En eigenlijk is er niets meer te zien in dat landelijk dorpje van 800 zielen tussen Doornik en Rijsel.

 Toch kan je zeggen over Bouvines, in de quote van de Guide Michelin destijds, vaut le détour.  Lees wel eerst vooraf De zondag van Bouvines, 27 julI 1214, van de Franse historicus Georges Duby, inmiddels vijftig jaar oud, maar nog te vinden in bibliotheken en zeker ook online nog te bestellen. Dan kan je pas echt volop de locatie, in het hart van het oude graafschap Vlaanderen, appreciëren.

 Begin maar bij de Sint-Pieterskerk in het centrum. Je ziet die van heel ver, hoewel ze niet zo groot is. Maar ze is volledig vernieuwd in de jaren 1880-1914. Ze heeft vooral glasramen gekregen die eraan moesten herinneren dat de veldslag bij Bouvines van 1214 het begin was van de Franse natie. Want daar versloeg de tot dan vrij onmachtige koning van Frankrijk de Duitse keizer en de graaf van Vlaanderen, nadat hij een paar weken eerder ook al de koning van Engeland had teruggedrongen.

 De glasramen zijn even pathetisch, als bijzonder fraai (foto: de overgave van de graaf van Vlaanderen). Ze zijn even typerend voor de nationale bombast anno 1900 als de Maagd van Vlaanderen op de Groeningekouter in Kortrijk, uit dezelfde periode.

 Bouvines is echter vooral om te wandelen, omdat je nog veel zal herkennen van het slagveld. Westwaarts van het centrum, pakweg zo'n 500 meter en twee bochten van de kerk, is er het onooglijk brugje over de rivier de Marcque. Met de TGV (Keulen-Amsterdam- Brussel-Londen-Parijs) die ten zuiden van het dorp dwars door het landschap scheurt, kan je je nauwelijks voorstellen dat dat dit anno 1214 een hoogst strategische plek was. Maar dat was ze wel, en daarom vond daar de veldslag plaats.

 Keer dan op uw stappen terug en sla voorbij de kerk na tweehonderd meter links de Rue de Grisons in en dan na honderd meter rechts de Chemin de Tournai. Dra loop je op een kasseiweg door het stille, open veld (met weliswaar af en toe de TGV in de achtergrond), kom je na twee kilometer aan de Chapelle de l’Arbre (een klein kapelletje eigenlijk), en sla je daar schuin naar links in op een brede baan. Na nog een kleine twee kilometer ben je aan de Carrefour de l’Arbre, het einde van de bekendste kasseistrook in de finale van de wielerklassieker Parijs-Roubaix, met de al even bekende Brasserie l’Arbre.

 Je bent dan eigenlijk door het slagveld van 1214 gewandeld, en dan heb je meteen een idee van de dimensie die zo’n middeleeuwse veldslag toch al had. De Arbre die telkens weer in de namen opduikt zou volgens de legende verwijzen naar oude, verdwenen kapelletjes die eraan herinnerden dat de Franse koning Filips-Augustus op die snikhete dag in juli 1214 even uitgeblazen had onder een boom, zoals je in de kronieken van toen sedertdien kan lezen.

 By the way: als je in het centrum van Bouvines achter de kerk doorgaat, kom je aan het gemeentehuis, en dat ligt aan de Chaussée Brunehaut, de middeleeuwse naam van de Romeinse heirbaan die daar toen nog liep van Doornik naar Rijsel. Ook dat was een reden dat de veldslag daar plaatsvond, want de Franse koning kwam met zijn leger van Doornik. Hij had daar onder meer gebeden voor de overwinning bij het beeld van Onze-Lieve-Vrouw in de kathedraal. Doornik is na Tongeren de oudste stad van België, met ook stevig wat middeleeuws patrimonium (het was toen een apart prinsbisdom). En op amper vijftien kilometer van Bouvines.

14 juni 2023

 Mijn oproep rond de foto van terugtrekkende Belgische soldaten in augustus 1914 rond Leuven (zie de blog van 11 juni https://www.rolffalter.com/blog#h.t9thvuv4g7e8 ) heeft gehoor gevonden. Verschillende mensen hebben gereageerd,  sommige nog wat zoekend. Maar nu weten we zeker dat de foto genomen is op de Tiensesteenweg.

 Maar het is een oude klasgenoot van mij in het Atheneum van Leuven, Robby Devadder, die via Linkedin uitsluitsel heeft gebracht. Het gaat inderdaad om de Tiensesteenweg, tussen de Tiensepoort en de brug over de spoorweg. De foto’s is genomen richting Tienen, dus van de stad weg. Rechts van de baan lag toen nog de gemeente Heverlee, links Kessel-Lo.

 Dat betekent dat de Belgische soldaten daar haast zeker terugkeren van Tienen, waar op de 18de september nog behoorlijk slag is geleverd – met vele honderden gesneuvelde soldaten - en de Duitsers nadien tot hun toen al gebruikelijk ritueel van brandstichting en afslachten van onschuldige burgers zijn overgegaan. De foto moet dus die dag nog genomen zijn, of ten laatste de negentiende, toen de Duitsers Leuven binnentrokken. De stad was ‘open’ verklaard. Pas zes dagen later begon de slachting.

 Robby Devadder stuurde mij een andere foto die een vijftig meter meer oostwaarts is genomen, waar duidelijk de hoge brug over de spoorweg is te zien, met ditmaal in volle glorie de Dunlop-reclame (zie foto hiernaast, bron onbekend). Robby signaleert me dat het brede, lage gebouw rechts op de foto die ik afdrukte (uit l’Illustration’) een klooster was dat in de Tweede Wereldoorlog helemaal vernield geraakte, waarna men er de huidige Delaunoislaan heeft getrokken.

 Hij stuurt me ook nog een foto van de vernielingen van mei 1940, waarop je inderdaad hetzelfde klooster nog ziet en in de verte het (nieuwe) silhouet van de Sint-Franciscuskerk die in de jaren dertig was gebouwd. De Dunlop-reclame rechts is in 1940 verdwenen, maar links blinkt er nu één voor Martini.

 Bij de twitteraars was er ook iemand – met de schuilnaam Kim Kardashcam en het adres @3_esse – die me doorverwees naar een facebook-post van de Tienenaar Eric Walravens uit 2017. Daarop is nog een andere foto te zien van de aftocht van de Belgen, maar genomen vanop een tiental meter voor het klooster. Hier de link:

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid0XF5h65PHFsDpdEUJ8Yz6aviTy3wWXwcFKEWKa6Cr37WumQ9A69aE8CuCceV3Cyntl&id=100011056846711

 Niet duidelijk meteen is of al die foto's afkomstig waren van dezelfde fotograaf in augustus 1914. l'Illustration gaf in dit geval niet N.J.Boon aan, uit Amsterdam. Maar er zijn dus wel een reeks foto's over de aftocht van de Belgische troepen vanuit Tienen naar de Tiensepoort toe in Leuven.

 Reacties kwamen er ook van Roosje Pertz, Stefan Gijssels, Johannes Sevenhans, Wim François, en oude getrouwen Walter Pauli en Koert Debeuf. Dank aan allen en ik probeer ze de volgende dagen de link naar dit bericht te bezorgen.