7 april 2025

 In mijn nieuwe boek 'HET VERDEELDE LAND', dat eind deze maand verschijnt bij Lannoo, besteed ik uiteraard ook aandacht aan het Waals nationalisme, en aan het Franstalig nationalisme. Het onderscheid is belangrijk, ook al werkten beiden doorgaans samen. Hieronder het integrale hoofdstuk 35, waarin het Waals nationalisme vanaf de jaren dertig definitief een eigen koers insloeg.

 Bij de parlementsverkiezingen tussen 1919 en 1961 behaalde de socialistische partij in de vier Waalse provincies en in het arrondissement Nijvel bijna altijd een absolute meerderheid aan zetels in de Kamer. Bij de verkiezingen waarin dat nipt niet het geval was, de vier keer tussen 1936 en 1949, ging haar verlies naar de communistische partij. Wallonië had dus 42 jaar een uitgesproken linkse meerderheid. Toch is het al die tijd nooit geregeerd door een linkse regering.

 Dat is natuurlijk een redenering vanuit concepten van achteraf. Men kan niet genoeg benadrukken dat in de jaren 1930 ook in Wallonië zelf men de zaken nauwelijks vanuit een louter Waalse invalshoek bekeek. Weinigen in de pers in die dagen, ook in Vlaanderen trouwens, maakten bij parlementsverkiezingen berekeningen van de regionale scores van de partijen. Die waren trouwens zelf nog nationaal, Vlamingen en Franstaligen in één structuur.

 Toch was dat gebrek aan een echt linkse regering ook een element van groeiende frustratie. De eerste nationalistische impulsen in Franstalig België waren ontstaan, dat zagen we al, aan het eind van de jaren 1870, tegen de eerste taalwetten. In en om Luik was er dan wel al een Waals-culturele beweging aan het groeien, rond de streektaal en het verleden van de Luikse regio. Die kreeg in de persoon van Julien Delaite en zijn Ame wallonne anno 1900 een eerste, heel eenzame politieke vertaling, met ideeën over een aparte politieke structuur voor Wallonië, zonder Brussel.

 Jules Destrée, de socialistische advocaat en volksvertegenwoordiger uit Charleroi, bracht dat concept met een felle noodkreet op het publieke forum, in 1912. Maar er was een dieper onbestemd aanvoelen dat naar boven kwam: dat een dominantie van België door de numeriek superieure en doorgaans Nederlandssprekende Vlamingen wel eens het meest vervelende bijproduct en zelfs het hoofdproduct van het algemeen stemrecht zou kunnen worden.

 Zowat elke socialist, en ook elke liberaal, in Wallonië vereenzelvigde die Vlaamse invloed met ‘katholiek’ en ‘conservatief’, en dus, impliciet of expliciet, met ‘achterlijkheid.’ Destrée hanteerde in 1911 nog de term lapinisme om te lachen met de vele Vlaamse gezinnen met veel kinderen. Het ging dus om veel meer dan de verdediging van de Franse taal.  Op het spel stond ook de machtspositie van de Franstalige bevolking in België, en van haar vermeend superieure en verlichte maatschappijvisie.

 Dat leverde Destrée verwijten op vanwege onder meer Anseele en vooral Huysmans dat hij opkwam voor de bourgeois-elite in Vlaanderen. De communautaire kloof in de officieel zeer internationalistische Werkliedenpartij zat toen al heel diep, en kwam regelmatig ook op de tribune van de Kamer naar boven.

 Na 1918 en de fratsen van het activisme was het doembeeld van het Vlaamse overwicht even weg. Destrée werd één jaar lang minister, van Kunst en Wetenschappen, in 1920-1921. Hij brak kort nadien met de nog door hem gecreëerde Assemblée Wallonne, die enkel de Franstaligheid verdedigde. Hij ging voor louter Waalse belangen in de Ligue d’Action wallonne.

 Had ook hij de mogelijkheden van verstandhouding tussen socialisten en flaminganten opgemerkt, rond eentaligheid? Het is niet duidelijk. Later ging Destrée, zoals trouwens de Waalse Beweging, toch weer de Franstaligen van de Gentse universiteit verdedigen. Soms ook weer niet. Het was een kwestie van Franstalige solidariteit natuurlijk. Walen en Franstaligen, in Brussel en Vlaanderen, samen, waren nog altijd een minderheid.

 Destrée bracht op 16 maart 1929 met Camille Huysmans en de steun van 27 volksvertegenwoordigers binnen de Werkliedenpartij het Compromis des Belges uit, een oefening tot eensgezind partijstandpunt over communautaire kwesties. Het werd een wat curieuze en wazige mengeling van de twijfels van Huysmans inzake het principe van eentaligheid, met Destrées obsessie naar maximale Waalse autonomie zonder België te ondergraven. Daarvoor zocht hij veel inspiratie in de Zwitserse decentralisatie. De tekst heeft later voor veel discussie gezorgd onder historici.

 Nadien deemsterde de advocaat uit Charleroi politiek helemaal weg. Hij schreef nog een paar werken over (al dan niet) Franstaligen onder de Vlaamse Primitieven (in de schilderkunst), onder wie uiteraard Roger de la Pasture (Rogier van der Weyden). Hij stierf, 72 jaar oud, begin 1936.

 Pas vanaf de jaren 1930 kreeg de Waalse Beweging een inhoud die meer was dan de verdediging van de Franstaligheid en de afkeer van het klerikale Vlaanderen. De economische crisis maakte realiteit wat al op het Waals congres in Luik in 1905 was voorspeld. De textielindustrie aan de Vesder in en om Verviers ging helemaal ten onder. Staal en steenkool aan Samber en Maas kreunden onder de verliezen. Het regende afdankingen. Het aantal werklozen steeg naar vele honderdduizenden.

 Bij dalende lonen begonnen mijnwerkers in de Borinage eind juni 1932 een staking die spoedig heel Henegouwen platlegde. Er volgden, zoals in 1886, barricades, een brandend kasteel, betogingen, confrontaties met de rijkswacht, minstens twee doden. Vakbonden en socialisten waren andermaal verrast. Het kwam iedereen goed uit de zwarte piet naar de communisten door te schuiven, van wie er velen werden gearresteerd. Pas op 16 juli kreeg men via toezeggingen de meeste arbeiders weer aan het werk, op de mijnwerkers na. Die zouden nog zes weken voort staken.

 Inmiddels had men eind de jaren twintig in Limburg steenkoolmijnen zien opengaan, de staat geld zien pompen in de haven van burgemeester Frans Van Cauwelaert, en dra ook een hemelsbreed kanaal van Antwerpen naar Luik zien graven. Vanaf 1930 waren debatten in de Kamer legio rond de vraag of de Belgische staat niet te veel geld in Vlaanderen pompte en te weinig in Wallonië. Afgunst is in crisistijden een krachtige impuls voor nationalisme, zoals we nog zullen zien, en zoals in Vlaanderen al in de hongercrisis van 1847 was gebleken.

  In de taalstrijd had Vlaanderen inmiddels net als Wallonië verworven dat het eentalig zou zijn. De Brusselse Franstaligen probeerden hun Waalse broeders in die jaren op het hart te drukken dat zij de laatste dam vormden tegen de algehele vervlaamsing van België. Ze kregen wel nog steun, vooral verbaal, maar een hoofdpunt was hun strijd voor de Waalse nationalisten voortaan niet meer.

 François Bovesse, toen 38, advocaat uit Namen, later liberaal minister, en in 1944 vermoord door rexisten, had het in een speech voor de Waalse feesten van 1928 al zo geformuleerd: ‘Onze kinderen, onze kleinkinderen, gaan die al spreken, voelen en zijn zoals de kleine Brusselaars spreken, voelen en zijn? Natuurlijk zijn de mensen van de hoofdstad aimabel: ze doen zaken, drinken met liefde hun gueuze, verzekeren zich in verstandshuwelijken, en cultiveren de savoureuze mode van Vlaamse zinswendingen met Franse woorden. Zij vermoeden dat hun tweetaligheid ons veel deugd zou doen, als wij ons Waalse exclusiviteit zouden opgeven. Neen, dank u. Wij willen geen tweetaligheid. Wij willen absoluut ons ras beveiligen. Wij willen koppig onszelf blijven.’

 Steeds meer gingen die Waalse nationalisten ‘Brussel’ identificeren als een tweede bron van kwaad. In hun nog kleine kring circuleerden anno 1934 betogen als dit: ‘La Wallonie se meurt. Terwijl bij jullie de fabrieken sluiten, gaan er in Vlaanderen nieuwe open. Terwijl bij jullie de mijnen dichtgaan, graaft men nieuwe putten in de Kempen. Terwijl de Walen werkloos zijn, hier, in Wallonië, in fabrieken die door Walen zijn gecreëerd, maar gestolen door Brusselse en Vlaamse financiers, gaan Vlamingen elke dag toch werken, voor een hongerloon.’

 In die context begon ook het idee van federalisme naar boven te drijven. Als België onvermijdelijk door de Vlamingen zou worden gedomineerd, was Waalse politieke autonomie een logische uitweg. Dat vloekte wel met het idee van de hyper-efficiënte unitaire eenheidsstaat, dat uit het denken van de Franse Verlichting zelf was voortgekomen.

 Al in 1930 pikte de Ligue d’Action wallonne het idee van federalisme weer op, nu er toch eentalige gebieden vorm kregen. Op haar congres, de Concentration wallonne, aanvaardde ze het idee van de nood aan een grondwetsherziening. De volgende congressen werkten verschillende formules uit. De discussie ging vooral over de vraag of het federalisme met twee moest zijn of met drie.

 Het tweede scenario voorzag, naast een eentalig Vlaanderen en dito Wallonië, een tweetalig Brussel. Maar vooral de Luikenaars vreesden dat een aparte Brusselse structuur het de hoofdstad mogelijk zou maken scheidsrechter te spelen tussen Vlamingen en Walen. Ze zou op die manier al haar macht behouden. Daarom liever met twee.

 Dat federalisme moest er vooral voor zorgen dat de voornaamste economische bevoegdheden in eigen Waalse handen zouden komen. Wallonië moest zijn eigen budgetten voor infrastructuurwerken krijgen, luidde één idee. Vanaf 1938 kwam de roep op naar een eigen Waalse Economische Raad, en naar een eigen werkgeversorganisatie.

 Finaal was het uitwerken van een concreet plan toevertrouwd aan een commissie onder leiding van Fernand Dehousse. Dat was een nog jonge jurist van de universiteit van Luik. Diens huiswerk geraakte begin 1938 af. Het voorzag drie regio’s, een Kamer met evenveel Waalse als Vlaamse afgevaardigden, verregaande bevoegdheidsoverdrachten, ook voor belastinginning.

 Dehousse kreeg zijn voorstel niet door het Waals Congres van dat jaar. Het inspireerde wel drie socialistische parlementsleden: de Luikenaars Georges Truffaut en François Van Belle, en Joseph Martel uit het Henegouwse Braine-le-Comte. Die dienden op 1 juni een voorstel voor grondwetsherziening in, met het oog op de inrichting van een federale staat.

 De Kamer weigerde het op 2 februari 1939 in overweging te nemen, met 111 stemmen tegen, 62 voor, bij onthouding van de 4 rexisten. De stemmen pro kwamen van bijna alle VNV’ers, van de communisten en van alle Waalse socialisten op drie na. Eerste minister Spaak had het debat afgewezen, omdat ‘het fout zou zijn om, in onze huidige binnenlandse en buitenlandse situatie, het statuut zelf van België ter discussie te stellen.’

 Daar kwam nog een extra pijnpunt bovenop. Dat de socialistische partij in Wallonië tussen 1936 en 1949 geen absolute meerderheid aan zetels meer binnenhaalde in Wallonië is geen toeval. Bij de staking van 1932 staken arbeiders ook Volkshuizen van de socialisten in brand. De partij – en nog meer de toen zeer gematigde en beleidsgerichte socialistische vakbond - was nooit echt in Waalse handen geweest, niet van de Luikenaars, niet van Charleroi, niet van de Borains.

 Eind 1933 schaarde de Werkliedenpartij zich, ten dele wanhopig omdat de electorale groei al acht jaar uitbleef, achter een messiaans verhaal: het Plan De Man. Dat kwam uit de koker van Hendrik de Man, een 48-jarige Antwerpse burgerzoon en briljante intellectueel, die tien jaar in Duitsland had verbleven en gestudeerd.

 De Man had in 1927 in een boek (Zur Psychologie des Sozialismus, in het Frans Au delà du marxisme) afgerekend met Marx en zo de weg vrijgemaakt voor sociaaldemocratische recepten. Macht verkrijgen over de economie kon beter via staatsinterventie, zonder revolutie. Hij maakte school, in heel Europa.

 De Mans ‘Plan’ was een toepassing van die ideeën. Met de initiële steun van patron Emile Vandervelde, kreeg hij de partij zover om zijn plan te gaan uitdragen met een immense propagandacampagne. Maar in de Volkshuizen van de Borinage kwam dat vermoedelijk aan, zoals de academici voor het publiek in het Pajottenland van Staf de Clercq.

 Achille Delattre 56, begonnen als mijnwerker en syndicalist in het rauwe en grauwe Paturages bezuiden Mons, sinds 1921 volksvertegenwoordiger en spoedig ook minister, heeft dat later beschreven. Hij had het over een meeting barnum rond Het Plan begin 1935, organisé selon la mode nazi. Op die bijeenkomst boog Emile Vandervelde, vanop zijn stoel en met zijn hoorpijp aan het oor, zich naar hem toe en zei: Ca ne vous plait pas non plus beaucoup. Delattre bekeek met afschuw een gespeelde act op het toneel waarbij als arbeidsters verklede actrices smekend du pain, du pain riepen. Hij wist zeker dat de vrouwen uit zijn Paturages een dergelijk beeld van hen vooral denigrerend zouden vinden.

 Brussel lag veel verder van Mons dan de officiële tachtig kilometer. In de hoofdstad vond aan de top van de regering in maart 1935 een generatiewissel plaats, nadat Emile Francqui een laatste keer was mogen opdraven om de frank te redden, dit keer tevergeefs. De oude garde van politici rond wijlen koning Albert had afgedaan.

 De nieuwe ster heette Paul Van Zeeland, een 41-jarige prof in de economie in Leuven en vice-gouverneur van de Nationale Bank, die naar men zei heel veel in Amerika had opgestoken. Van Zeeland, die dra het vertrouwen won van de nieuwe 33-jarige koning Leopold III, maakte al eind 1934 een akkoord met De Man om de socialisten terug in het kabinet te halen.

 Zo gebeurde ook, voor de volgende vijf jaar. Na de verkiezingen van mei 1936 werden de socialisten zelfs de grootste partij. Wat volgde was een felle machtsstrijd tussen Vandervelde, Van Zeeland, De Man en de jonge Brusselaar Paul-Henri Spaak – tot 1935 een notoir links heethoofd – om het premierschap (op de foto linksboven, vlnr.: Spaak, De Man en Vandervelde). Spaak werd uiteindelijk de winnaar en de eerste socialistische premier van België ooit, in mei 1938.

 Vooral de socialistische vakbond was in die jaren voorstander van regeringsdeelname, en bleef ook heel de periode pal achter De Man en Spaak staan. In het Waalse industriebekken waren heel andere geluiden te horen. De Man est allé tellement au dela du marxisme qu’il a fini par la perdre tout à fait de vue, zo spotte het blad van wijlen Destrées Ligue d’Action wallonne in juni 1936. Notre parti est malade, Camerades, zo stelde Joseph Merlot, sinds 1921 de burgemeester van Seraing, dat in mei 1939.

 Van Zeeland, Spaak, De Man, de flaminganten, de banken, het was allemaal één pot nat, en de scherven leken bij de mensen van Wallonië te belanden. Daar kwam vanaf 1936, en met Spaak in de voorlijn, ook de neutraliteitspolitiek bij. Frankrijk, waar het democratisch verkozen links Volksfront heerste, als even grote bedreiging als nazi-Duitsland, dat kreeg je noch in Luik, noch in Charleroi uitgelegd.

 Dat werd nog erger toen het uitgerekend weer Spaak was die diplomatieke betrekkingen ging bepleiten met de Spaanse fascisten van generaal Franco, die in de uitermate bloedige burgeroorlog daar spoedig de overhand namen. Geen wonder dat de communisten in Wallonië in 1936 en 1939 zes zetels behaalden: drie in het arrondissement Luik alleen al, bij 16,5 % van de stemmen, 2 in Charleroi, 1 in Mons. In het industriële hart van Wallonië dus, zoals het VNV op de Vlaamse boerenbuiten.

 Van de Borinage tot in Verviers zagen de mensen hun bedrijven verroesten en dichtgaan. Ze leken geen gehoor te vinden in Brussel, voelden de koning en zelfs de oude vertrouwde socialistische partij van zich vervreemden. Daar kon maar één schuldige voor zijn: het nieuwe Vlaamse overwicht over België.

 Want dat laatste stond zelfs vast voor de Franse militaire attaché in Brussel, kolonel Laurent. Zijn conclusie op 23 augustus 1938, na de aanvaarding van de nieuwe taalregeling voor het Belgisch leger, klonk eerder moedeloos: ‘België is honderd jaar lang gedomineerd door de Walen. Het zal vanaf nu gedomineerd worden door de Vlamingen. Het rad van fortuin is gedraaid.’

12 juli 2024

 Vijftig jaar geleden, op 15 juli 1974, pleegden Griekse nationalisten op het eiland Cyprus een staatsgreep. Het was het begin van een wekenlange intense crisis in het oosten van de Middellandse Zee.  Daarbij ging ook het militair regime in Griekenland ten onder, en werd dat land eindelijk een democratie. Turkse troepen vielen toen het noordelijk deel van Cyprus binnen, en zitten daar vandaag nog steeds. Britten en Amerikanen – die laatsten volop in crisis door het aftreden van president Nixon – wisten toen net een nieuwe Grieks-Turkse oorlog te vermijden. Er vielen een paar duizenden doden.

 Griekenland werd sinds 1967 geregeerd door een brutaal militair regime van ambitieuze kolonels (zie de eerste aflevering van Zonsopkomst in het zuiden op 19 april: https://www.rolffalter.com/blog#h.tnhp357vxfne). Alle folterpraktijken ten spijt was dat ‘kolonelsregime’ in Athene, in de exuberante vernieuwingssfeer van het eind van de jaren zestig, na zes jaar zo goed als onhoudbaar geworden.

 Dat begreep zelfs sterke man Georgios Papadopoulos. Die voerde in 1973 via een strak gedirigeerde brede assemblee en vervalste verkiezingen de republiek door. Hij creëerde een burgerbewind waarvan hij, na zijn uniform te hebben afgelegd, president werd. Hij hief ook de zes jaar oude staat van beleg op.

 Half november brak echter aan de Polytechnische Universiteit van Athene een studentenopstand uit. Er waren protestbetogingen. Demonstranten namen universiteitsgebouwen over. Dra kwam ook een deel van de bevolking van Athene op straat om te protesteren tegen het regime. De studenten begonnen in de namiddag van 16 november regeringsgebouwen aan te vallen. Leden van de militaire politie reageerden met scherp op de demonstranten. Er vielen naar schatting 24 doden.

 In de vroege uren van 17 november walsten tanks de omheiningen rond de bezette campus plat (zie foto). Soldaten arresteerden de studenten die niet konden vluchten. Er vielen opnieuw doden.

 Acht dagen later kwam, na een staatsgreep zonder bloedvergieten, een nieuwe militaire junta aan de macht. Die stond onder de leiding van de 50-jarige generaal Dimitrios Ioannidis. Dat was de chef van de militaire politie en een absolute hardliner. Hij was het type dat liever zelf in de schaduw bleef, en de officiële regeringsambten aan anderen liet.

  De Amerikaanse ambassadeur in Athene, Henry Tasca, zag de dag na de staatsgreep de bui al hangen: ‘Ik geloof niet dat de VS hier belang bij hebben … Dit land heeft niet meer repressie en meer controle nodig … De problemen waar Griekenland voor staat, zoals inflatie, Cyprus, studenten, de modernisering van de bureaucratie enzovoort zullen brede steun in de bevolking nodig hebben om ze aan te pakken…’

 Over Ioannidis berichtte hij: ‘Hij is sober en puriteins, heeft geen charisma en geen haalbare nationale visie op de Griekse samenleving en haar dynamiek.’ De nieuwe sterke man moest inderdaad al na een half jaar naar de klassieke vlucht vooruit van alle dictaturen grijpen: het buitenlands avontuur dat een kunstmatige aanhang in het binnenland moet creëren. Voor Ioannidis was dat Cyprus.

 Obsceniteit

 Dat eiland, de mythische geboorteplek van Venus, op zo’n honderd kilometer van de Syrische en Turkse kust, telde toen 600.000 inwoners. Het was in 1960 onafhankelijk geworden van Groot-Brittannië, dat het eiland zelf in 1878 had overgenomen van het Ottomaanse Rijk. 

‘Hij ontplofte letterlijk, sprong op, gebaarde hevig, klopte op de tafel, brak een leeg glas en uitte een grove obsceniteit.’ 

 Londen had het moeten lossen na een gewapende opstand onder de etnische Grieken, die er 80% van de bevolking uitmaakten. De Britten gaven de Turkse minderheid in het noorden van het land wel nog een genereus beschermingsstatuut mee.

 De door Grieken gedomineerde regering van de Grieks-orthodoxe aartsbisschop Makarios III draaide dat, na bloedige rellen rond de jaarwisseling van 1963-64 met honderden doden, terug tot een steeds flagrantere discriminatie. Ankara wou toen troepen sturen om de Turken te steunen. Maar een stevig veto vanuit Washington hield de Turkse regering tegen. Er kwamen wel troepen van de Verenigde Naties, als buffer tussen de vijandige gemeenschappen.

 Op 15 juli 1974 bestormden Griekse troepen van de nationale wacht het presidentieel paleis in Nicosia. Makarios wist ternauwernood te ontsnappen via een ondergrondse tunnel. Hij liet zich later die ochtend, op eigen verzoek, oppikken door een Britse helikopter. Die bracht hem naar de Britse luchtmachtbasis nabij Limasol in het zuiden van het eiland. (Die basis bestaat nog steeds: Londen gebruikte die nog in februari van dit jaar om raketinstallaties van de Houthi’s in Yemen aan te vallen).

 De opstandige militairen installeerden Nikos Sampson aan het hoofd van een dictatoriaal bewind. Die was een notoir voorstander van enosis, de ‘terugkeer’ van Cyprus bij Griekenland. Hij en zijn medestanders begonnen de Makarios-aanhangers en alles wat links was onder de Grieken op te jagen. Bij die schermutselingen zouden minstens honderd doden zijn gevallen.

 Vanuit zijn ballingsoord in Parijs veroordeelde de gewezen Griekse premier Konstantinos Karamanlis al op 17 juli de staatsgreep op Cyprus. Hij noemde die ‘een ramp, met mogelijk pijnlijke gevolgen voor de Griekse natie’. Hij riep ook op tot een terugkeer naar de democratie in Athene.

 Een dag eerder had Ioannides tegenover ambassadeur Tasca tot tweemaal toe woedend gereageerd op de duidelijke indicaties die Washington had, dat hij de staatsgreep mee gepland had: ‘Hij ontplofte letterlijk, sprong op, gebaarde hevig, klopte op de tafel, brak een leeg glas en uitte een grove obsceniteit.’ Op Tasca’s vraag of hij contact had genomen met Ankara, antwoordde de generaal ‘dat die wel begrepen dat het uitsluitend om een binnenlandse Grieks-Cypriotische kwestie ging.’

 Giscard

 Drie dagen later, bij het ochtendgloren van zaterdag 20 juli, landden een paar duizend Turkse troepen op de Noordkust van Cyprus. Daarmee kon de staatsgreep uitdraaien op een internationaal conflict, tussen twee lidstaten van de Navo dan nog.

  In vijf dagen van bijwijlen hevige gevechten met de Griekse troepen, veroverden de Turken de 25 km lange weg tussen Kyrenia en Nicosia. Elders, zoals in Famagusta, werden hun troepen echter teruggedreven. Bij de offensieven en tegenoffensieven zouden, naar aloud Grieks-Turks gebruik, ook etnische zuiveringen zijn doorgevoerd. Er vielen een paar duizenden doden.

De Grieken kwamen in groten getale op straat om het einde van het militair bewind te vieren. Nog voor het einde van het jaar zou Karamanlis alle politieke gevangenen vrijlaten, en de politieke vrijheden herstellen, ook – wat radicaal nieuw was - voor de communisten.

 In Athene zette de invasie de collega’s van Ioannidis in de junta ertoe aan hem af te zetten. Na enige interne discussies belde de formele president naar Karamanlis in Parijs, met de boodschap dat de militairen de handdoek in de ring gooiden. Karamanlis landde in de nacht van 23 op 24 juli in Athene met een klein Frans regeringsvliegtuig.

 Dat was hem ter beschikking was gesteld door een oude Parijse kennis. Die heette Valéry Giscard d’Estaing, en was sinds 2 maand de nieuwe president van Frankrijk. Karamanlis legde de eed af als nieuwe premier, zoals die hem voorgezegd werd door de aartsbisschop van Athene. Beiden waren omringd door militairen. De Grieken kwamen in groten getale op straat om het einde van het militair bewind te vieren.

 Nog voor het einde van het jaar zou Karamanlis alle politieke gevangenen vrijlaten, en de politieke vrijheden herstellen, ook – wat radicaal nieuw was - voor de communisten. Hij schreef nieuwe verkiezingen uit voor 17 november. Die bezorgden hem en zijn nieuwe partij, Nieuwe Democratie, een absolute meerderheid.

 Op 8 december volgde een referendum waarin bijna 70 % van de kiezers definitief een einde maakten aan de monarchie. In januari 1975 stonden de leiders van het militair bewind voor de rechter. Papadopoulos en Ioannidis werden beiden tot levenslang veroordeeld. Ze stierven vele jaren later in de cel, de eerste in 1999, de tweede in 2010.

Watergate

 Boven dit alles bleef al die maanden het risico hangen dat Cyprus uit de hand zou lopen. Karamanlis besliste meteen na zijn terugkeer om elke militaire interventie vanuit het Griekse vasteland uit te sluiten. Op Cyprus stonden de Grieken sowieso tegenover een sterkere Turkse macht, die ook de zee errond controleerde. Enkel aan de grens in het noorden van Griekenland, in Thracië, waren de Turken kwetsbaar. Maar dat zou dan een regelrechte oorlog tussen beide landen hebben betekend.

 In Washington was men dan in de laatste dagen van van het presidentschap van Richard Nixon. Die was zodanig verwikkeld in het afluisterschandaal van Watergate (het hoofdkwartier van de Democraten in 1972) dat zijn aftreden bijna zeker leek. Zowat iedereen in het Witte Huis stond onder druk van het Congres, dat dreigde met een algemene vervolging van al de medewerkers van de president.

 In die penibele omstandigheden probeerde minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger de schade te beperken. Hij keek er vooral op toe dat Moskou niet zou profiteren. Hij vreesde dat Makarios kon terugkeren en dan de Sovjets ter hulp zou roepen. Formeel liet hij het diplomatiek initiatief wel aan de Britten, de oude koloniale macht.

'De Britten dreigen nu zelfs met militaire actie tegen de Turken. Dat is zowat het domste wat ik ooit gehoord heb. Daar op Cyprus hebben ze enkel 1000 man en wat Phantoms (straaljagers). Ze kunnen dat daar niet doen keren. Ze willen eigenlijk een crisis starten, waarbij wij het moeten oplossen en zij met de pluimen gaan strijken.’

 Die had op dat moment de handen vol met de moeizame evacuatie van een paar tienduizenden expats uit Cyprus.De Britse Labour-premier Harold Wilson en zijn minister van Buitenlandse Zaken Jim Callaghan dwongen van de nieuwe machthebbers in de hoofdstad Nicosia een herstel van het oude bewind onder Makarios af. Londen probeerde vanaf 20 juli vooral Grieken en Turken tot een wapenstilstand aan te zetten, met de hulp van de VS.

 De Amerikaanse dreiging om alle nucleaire verdediging uit Turkije terug te trekken hielp bij de regering van Bulent Ecevit in Ankara. In Athene volstond de val van Ionannidis.  Op 22 juli zwegen de wapens. Callaghan maneuvreerde dan om beide partijen aan de onderhandelingstafel te krijgen in Genève. Dat lukte hem ook.

Rekening

 Maar de onvermijdelijke traagheid waarmee de gesprekken op gang kwamen, deed Ankara op 14 augustus zijn troepen in Cyprus opnieuw in het offensief gaan. Het was duidelijk de bedoeling om nog gauw een maximaal stuk terrein mee te graaien. 

 Binnen drie dagen had het  Turkse leger 37 % van het grondgebied van Cyprus onder controle, aan de noordkant van het eiland, met alle Turkse enclaves. Ca 150.000 etnische Grieken werden op de vlucht gejaagd. De scheidslijn die toen getrokken werd, inbegrepen de onteigeningen van de Grieken, bestaan vandaag, 50 jaar later, nog steeds.

 De Britten waren al op 9 augustus op de hoogte van de Turkse militaire plannen. Callaghan dreigde in de dagen voor 14 augustus tevergeefs Ankara af met militair verzet van de overwegend Britse VN-troepen in Cyprus tegen de Turken, versterkt met luchtsteun vanuit Londen. Hij deed dit voorzichtig, in het besef dat dit zonder Amerikaanse steun op een debacle kon uitdraaien.

 Kissinger belde de nieuwe president Gerald Ford – Nixon was een dag eerder afgetreden - op 10 augustus, met het nieuws van de Turkse plannen: ‘De Britten dreigen nu zelfs met militaire actie tegen de Turken. Dat is zowat het domste wat ik ooit gehoord heb. Daar op Cyprus hebben ze enkel 1000 man en wat Phantoms (straaljagers). Ze kunnen dat daar niet doen keren. Ze willen eigenlijk een crisis starten, waarbij wij het moeten oplossen en zij met de pluimen gaan strijken.’

 Vier dagen later zei hij tegen Ford: ‘Er is geen goede Amerikaanse reden die de Turken het recht op een derde van Cyprus zou ontzeggen.’ Athene moest maar de rekening betalen van de brand die het zelf had aangestoken, ook al was daar inmiddels een nieuw, democratisch bewind aan de macht.

 Dat overleefde, volgens de beschrijving die Callaghan heeft gegeven, ternauwernood. Op 14 augustus om 5 uur ’s morgens vergaderde de regering in Athene, onder leiding van zijn nieuwe premier, Karamanlis. Hij was de enige die weigerde de oorlog te verklaren aan Ankara, na het nieuws over de heropgestarte invasie.

 Karamanlis wist nipt door te zetten. De zandzak die hij moest lossen was dat Athene de militaire structuur van de Navo zou verlaten. Het officieel motief daartoe was het gebrek aan steun dat vanuit Evere was voortgekomen tegen de andere lidstaat Turkije. De tweede Turkse invasie verlegde wel de internationale sympathie rond Cyprus weer naar de Grieken.

 Maar dat bleek een magere troost tegenover de blijvende Turkse bezetting, tot op de dag van vandaag. Karamanlis, die tot 1980 premier bleef en daarna president werd, stabiliseerde verder het democratisch bewind, met een nieuwe grondwet op 11 juni 1975. 

 Het was toen dat hij zijn oude stokpaardje naar bovenhaalde: de aanvraag tot toetreding van Griekenland tot de Europese Economische Gemeenschap. Die kwam er in 1981, vooral dankzij de steun van Giscard. Die van Cyprus volgde in 2004, in de feiten (en nog altijd) enkel voor het zuidelijk deel.

 24 april 2024

 Morgen vijftig jaar geleden ontwaakten de Portugezen met het nieuws van een militaire staatsgreep. Het werd een vreemd verhaal. Militairen die een eind maakten aan de dictatuur en aan een achterhaald en verkrampt kolonialisme. Het parfum van een vrolijke linkse ‘Anjerrevolutie’. De Amerikanen die nerveus werden. Finaal: de militairen, die graag wat langer hadden gebleven, die moesten wijken voor een normaal West-Europees democratisch bestel.

 Op donderdag 25 april 1975 ontwaakten de inwoners van het land met anonieme communiqués van de Portugese strijdkrachten op de radio. Die vroegen iedereen binnen te blijven, en van elk verzet af te zien. Tanks en troepen hadden in de loop van de nacht de voornaamste strategische punten – kruispunten, de omroep, de luchthaven, de regeringswijk – van Lissabon ingenomen.

 Ook in de steden van het noorden van het land gebeurde dat. Bevelen vanuit de regering in de loop van de nacht aan vermeend loyale eenheden om in het tegenoffensief te gaan bleven dode letter. Heel even, aan het einde van die donderdagnamiddag werd er geschoten door leden van de veiligheidspolitie, die eerst weigerden zich over te geven. Daar vielen de enige vier doden.

 Vanaf de eerste uren negeerden de inwoners van Lissabon met duizenden het bevel om binnen te blijven. Er groeide een uitgelaten sfeer. Vanaf de namiddag kwamen nieuwe politieke partijen tot leven, op vrijdagmorgen ook al de vijftig jaar verboden communistische en socialistische partij. Alle politieke gevangenen kwamen vrij, de censuur was opgeheven en er mochten weer vakbonden zijn.

Kermis

 Pas dan werd duidelijk dat generaal Antonio de Spinola het boegbeeld was van de staatsgreep. Dat was de adjunct-stafchef van het leger, en de voormalige gouverneur van de Portugese kolonie Guinee-Buissau. Die was in februari door premier Caetano, de opvolger van dictator Antonio Salazar, ontslagen. Spinola had een boek gepubliceerd waarin hij opriep een einde te maken aan de koloniale oorlogen.Dat was een mening die de meeste militairen deelden.

 Zij waren het zinloze en uitzichtloze bloedvergieten tegen rebellen in de kolonies, vooral Mozambique en Angola, beu. Vandaar de staatsgreep. Caetano zelf gaf zich op donderdagavond 25 april over. Hij mocht in ballingschap naar Brazilië vertrekken. Hij overleed er zes jaar later aan een hartaanval, in zijn woning in Copacabana.

 Inmiddels was het beeld rondgegaan van vrolijk vierende burgers die verbroederden met soldaten. Ze staken rode anjers in de loop van de geweren.  Dat is de bloem die je normaal aan de vooravond van 13 juni – de feestdag van Santo Antonio, de patroonheilige van Lissabon – aan je geliefde moet schenken.

 Een mei, voor het eerst in bijna een halve eeuw weer gevierd, bracht een miljoen mensen in de straten van de hoofdstad. Dra geraakten de verwachtingen, na zoveel decennia politieke diepvries, buiten controle. Portugal beleefde zijn zomer van een zalig zachte, geweldloze revolutie.

 Arbeiders in de fabrieken stuurden hun bazen de deur uit en namen het bedrijf over. Boeren confisqueerden de grond van hun landheren. Wijkcomités verdeelden leegstaande woonsten. Politie en gerecht waren ten prooi aan eindeloze discussies en stakingen. Nieuwe media zochten heel snel de grenzen van de vrije meningsuiting op, dus vooral naakt en sex in een door en door katholiek land. 

 Vanuit heel Europa stroomden sympathiserende studenten en jongeren toe, naar de zon van het zuiden uiteraard, maar ook met Fidel en Cuba in hun hoofd en al de linkse idealen die in die jaren na mei 68 de universiteiten van West-Europa domineerden.

 Achter die vrolijke kermis brandde echter meteen de machtsstrijd los. Spinola, een in wezen traditioneel-conservatieve 64-jarige officier met een grote monocle, werd op 15 mei formeel het nieuwe staatshoofd. Maar hij mocht op 30 september alweer opstappen. Het ging allemaal veel te snel voor de generaal, onder meer inzake de kolonies.

  Binnen het jaar schonken de opeenvolgende regeringen in Lissabon die allemaal hun onafhankelijkheid, om ervan af te zijn. In Angola en Mozambique ontbrandde een bloedige burgeroorlog, Guinee-Buissau zou van staatsgreep naar staatsgreep sukkelen. Oost-Timor werd eind 1975 veroverd en geannexeerd door buurland Indonesië, totdat het in 1999 dan toch zijn onafhankelijkheid herwon.

 Op 9 juli 1974 was de eerste regering van het nieuwe bewind – samengesteld uit de diverse politieke partijen, technocraten van het oude regime en militairen – uit elkaar gevallen. De politieke tegenstellingen lagen nu helemaal op straat. Weken van tegenstrijdige betogingen, stakingen en barricaden in de straten van Lissabon volgden elkaar op, totdat Spinola er de brui aan gaf. Hij zou op 11 maart 1975 nog een mislukte poging tot rechtse staatsgreep wagen. Hij vluchtte toen op zijn beurt naar Brazilië.

 Onder zijn opvolgers – nog steeds militairen – evolueerde het bewind verder naar links. Dat was onder druk van de revolutionaire stemming in de bevolking en de effecten van de economische crisis die heel West-Europa in 1974 teisterde. Een hele groep officieren steunde een linkse koers, onder hen de charismatische 38-jarige majoor Otelo Saraiva de Carvalho, die wat vage maoïstische sympathieën koesterde. Die had de staatsgreep van 25 april op het terrein georganiseerd. Inmiddels was hij aan het hoofd komen te staan van de legereenheden die de deficiënte politie moesten vervangen.

Kissinger

 Op 25 april 1975 vonden de eerste vrije verkiezingen in Portugal plaats, voor een grondwetgevend parlement. De sociaaldemocraten van Mario Soares wonnen met 38 % voor de centrumrechtse PPD met 26 %, terwijl de communisten van de Moskou-getrouwe Alvaro Cunhal op 13 % strandden. Desondanks ging die laatste steeds meer invloed op de vakbonden en op het regime uitoefenen, in regeringen waarin de militairen meer en meer de overhand kregen.

 De sluiting van de sociaaldemocratische krant Republica in juli 1975, onder druk van een staking van zijn werknemers en hun communistische vakbond, deed overal alarmbellen rinkelen. Niet in het minst in de westerse hoofdsteden. Spinola had de Amerikaanse president Nixon al in juli 1974 op de Azoren gealarmeerd inzake het risico op een evolutie naar communisme.

 Minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger liet zich tegenover Nixons opvolger, Gerald Ford, en diens Europese bezoekers, in het najaar herhaaldelijk sceptisch uit over de kansen om dat tegen te houden. Hij zag naast Portugal ook het prille democratische regime in Griekenland kwetsbaar voor een ommezwaai naar communisme.

 Hij zou daar vanaf 1975 Italië aan toevoegen, omdat de communistische PCI in dat land, in de regionale verkiezingen van juni bijna even groot werd als de christendemocratische DC (35 % tegenover 38 % van de stemmen). De communisten herhaalden dat bij de parlementsverkiezingen van juni 1976. Partijleider Enrico Berlinguer had zich inmiddels openlijk en herhaaldelijk gedistantieerd van Moskou en zich uitgesproken voor een normale deelname aan het parlementair democratisch proces.

 In juli 1976 kwam er in Rome een minderheidsregering van de DC tot stand onder leiding van allesfixer Giulio Andreotti. Die werd getolereerd door de PCI, op voorwaarde dat er naast besparingsmaatregelen ook sociale hervormingen zouden komen.  De architect van dat ‘historisch compromis’, DC-voorzitter Aldo Moro, werd echter op 16 maart 1978 ontvoerd door de extreem-linkse terreurgroep van de Rode Brigades. Nadat zijn lijk op 9 mei doorzeefd werd teruggevonden in de koffer van een Renault 4 in het centrum van Rome, en de PCI bij de parlementsverkiezingen van een jaar later een afstraffing kreeg van 4 %, kozen beide partijen, permanent onder druk van Washington en Moskou, weer aparte wegen.

 Kissinger zag dat allemaal niet graag, vanaf 1974 al. Hij twijfelde in Portugal vooral aan de sociaaldemocratische voorzitter Mario Soares: ‘Die is typisch voor het soort types dat Europa in rampspoed stort, goedbedoelend, vriendelijk, inefficiënt', zei hij. 'Hij heeft de ballen niet voor een gevecht … Hij zal altijd een dag te laat zijn of een speech houden op de verkeerde plaats.’

Breznjev

 Soares was een 50-jarige advocaat uit een vooraanstaande burgerlijke familie in Lissabon, die geschiedenis, rechten en filosofie gestudeerd had. Als student had hij onder meer les gekregen van leraar Alvaro Cunhal. Hij had gemiliteerd als communist, daarvoor vele malen in de cel gezeten. Hij was gefolterd geworden, verbannen geweest naar Sao Tomé, en finaal in Parijs terechtgekomen in de late jaren zestig.

 Anno 1970 was hij met enkele vrienden in de Franse hoofdstad de Portugese sociaaldemocratische beweging in ballingschap beginnen uitbouwen. Die werd in april 1973 met de hulp van de Duitse SPD in Bad Münstereifel tot partij omgevormd. Soares keerde als partijvoorzitter op zondag 28 april 1974 in het feestende Lissabon weer.

 Zijn sociaaldemocraten wonnen de verkiezingen voor een grondwetgevend parlement een jaar later. Maar ze werden uit de regering gehouden door de linkse militairen, met de steun van Cunhals communisten. Een sleutelfiguur in dat proces was de 53-jarige kolonel Vasco Gonçalves, die sinds juli 1974 de regering leidde. Hij was in de zomer van 1975 bezig banken, verzekeringen, de staalindustrie en het openbaar vervoer te nationaliseren.

 Op 29 mei van dat jaar had Vasco Gonçalves ook Gerald Ford in Brussel ontmoet. Hij legde hem, op aandringen van de Amerikaanse president, uit hoe hij het samenleven van democratie en militair bewind zag: ‘Het originele element aan ons systeem,’ zei hij, ‘is dat er een wetgevende vergadering zal zijn die verkozen is door het volk, in toevoeging van de assemblee van de Beweging van de Strijdkrachten.’

 ‘Maar wie controleert dan de regering?’, vroeg Ford. ‘De Raad van de Revolutie’, antwoordde Gonçalves, verwijzend naar het 15-koppig uitvoerend orgaan van de leger-assemblee, waarin uitsluitend officieren mochten zetelen. ‘Dat zal zo blijven gedurende de overgangsperiode die drie tot vijf jaar zal duren. Waarna we een nieuwe grondwet nodig zullen hebben, maar dat zal tijd vergen.’

 Tegenover de Duitse sociaaldemocratische bondskanselier Helmut Schmidt vroeg Ford diezelfde dag nog ‘hoe de Europeanen zouden reageren als de Azoren hun onafhankelijkheid ten opzichte van Portugal zouden uitroepen?’ Het was een scenario dat in Washington werd overwogen, voor de eilandengroep in het midden van de Atlantische Oceaan die sinds 1941 zo cruciaal was voor de militaire luchtverbindingen met Europa. De bondskanselier maande aan tot voorzichtigheid.

 Hij en zijn West-Europese collega’s – vooral dan SPD-voorzitter Willy Brandt, en de Britten van Labour, premier Harold Wilson en diens latere opvolger Jim Callaghan – hadden ook wel Gonçalves gesproken. 

En voor alle zekerheid ook met Leonid Breznjev, president en partijleider van de Sovjetunie.

 Britten en Duitsers hadden die met fluwelen handschoenen gewaarschuwd geen avontuur in Lissabon te beginnen. Ze leerden dat Breznjev de veiligheidsdiensten van zijn satellietstaten Roemenië en de DDR had uitgestuurd in steun aan de communisten in Lissabon. Maar op termijn liet Breznjev verstaan niet belast te willen worden met de economische steun voor een communistisch geworden en door het westen totaal geïsoleerde Portugal? Eén Cuba dat zwaar te onderhouden was, was hem al genoeg.

 Schmidt, Callaghan en ook toenmalig SPD-voorzitter Willy Brandt hielden nauw contact met hun wat aarzelende Portugese collega Soares. Ze bezorgden diens partij en de ermee gelieerde vakbond ruimschoots geld, harde Duitse marken, om de strijd aan te gaan. ‘Ik ben daar, ondanks de kritiek die er geweest is, nog altijd fier op,’ schreef Brandt later in zijn memoires, ‘zeker in een eeuw die niet bepaald zwanger was van een overaanbod aan Europese solidariteit.’

 Ook van Amerikaanse zijde kwam er in het najaar van 1975 financiële hulp, voor de rechtsere partijen PPD en CDS. Ambassadeur Frank Carlucci legde op 15 september aan Kissinger uit dat Soares wel degelijk de moeite was om in te investeren, maar zich liever niet aan Amerikaanse hulp wilde verbranden en voldoende had aan de Europese. Waarop de Harvard-professor toegaf dat Soares ‘het inderdaad wel wat beter doet de jongste maanden.’

Soares

 De finale machtsstrijd in Lissabon kwam er in het najaar van 1975. Het land verviel aan het eind van de zomer in anarchie. Er heerste een diepe economische crisis die nog versterkt was door de politieke chaos. Het bbp van Portugal kromp in 1975 met 15 %. De regering stond permanent onder druk van stakingen.

 Er was ook een machtsstrijd in het leger bezig om de sleutelposities bij een eventuele staatsgreep in te nemen. Dan, op 25 november, in een al dagen nerveuze sfeer, deden een aantal militaire eenheden, vooral paratroepen onder leiding van Otelo de Carvalho, een poging om de macht te grijpen in Lissabon en het zuiden van het land.

 Ze botsten echter op een beter voorbereide tegencoup onder leiding van luitenant-kolonel Antonio Ramalho Eanes. Die was tot dan een eerder anoniem lid van de Beweging van Strijdkrachten. Eanes kon rekenen op quasi alle legereenheden in het noorden van het land en ook verscheidene in en om Lissabon.

 Het noorden was een gebied van kleine landeigenaars, waar men niet gediend was met de nationalisering en herverdeling van de landbouwgrond, die vooral gericht was tegen het grootgrondbezit in het zuiden. Men was er dus veel minder enthousiast over de revolutie. 

 De confrontatie duurde een dag, en eindigde met drie doden en de arrestatie van de linkse putschisten, onder wie de Carvalho. Cunhal vaardigde al in de vooravond een persmededeling uit waarin hij alle partijleden opriep van ‘wanhoopsdaden’ af te zien.

 Tot op vandaag wordt er overigens, niet geheel ten onrechte, in Portugal gediscussieerd of de stuntelige linkse machtsgreep niet bewust uitgelokt is door provocaties van het rechtse kamp, om de staatsgreep die al lang voorbereid was door te kunnen voeren met een perfect motief. 

 Manuel Prado y Colon de Carvajal, de financieel beheerder van de Spaanse troonopvolger Juan Carlos, was op 3 november 1975 – terwijl in Madrid dictator Franco op sterven lag – bij Henry Kissinger om namens de prins een direct contact te leggen met Washington voor de spannende dagen die zich in november ook in Spanje aandienden.

 Terloops zei hij dat ‘we rechtstreekse informatie hebben dat er in de volgende twee weken een beslissend moment zal komen in Portugal’. Van rechts of van links, vroeg Kissinger, die blijkbaar niet op de hoogte was. ‘Van rechts,’, antwoordde Prado. Die had eerder ook de Franse president Valéry Giscard d’Estaing gezien. Hij signaleerde nu dat ‘Giscard aanvoelt dat Portugal op de weg zou kunnen zijn om zijn problemen op te lossen.’

 Vanaf dan kreeg de democratische beweging heel geleidelijk de overhand. Mario Soares en zijn sociaaldemocraten wonnen de eerste gewone parlementsverkiezingen op 25 april 1976 – zij het met 3 % minder dan een jaar eerder. De presidentsverkiezingen van 27 juni gaven Eanes 60 % van de stemmen, tegenover 16,5 % voor de tweede, de Carvalho.

 Het duurde nog vele jaren eer er enige regeringsstabiliteit intrad. En er bleef tot 1982 een militaire raad met een vetorecht op regeringsbeslissingen bestaan, naast de grondwettelijke verplichting om het socialisme na te streven. Maar de democratische verankering van Portugal stond na 1976 vast. 

 Soares zou in 1986, na de tweede termijn van Eanes, de eerste burgerlijke president van Portugal worden, ook voor twee termijnen. Op 28 maart 1977 had hij als eerste minister Portugals aanvraag tot lidmaatschap van de Europese Economische Gemeenschap in Brussel ingediend.

Het oude keizerlijke paleis (Schloss) in hartje Berlijn, helemaal afgebroken in 1950 en in 2020 helemaal in zijn oude glorie hersteld.

De verkiezingsaffiche van de katholieke Zentrumpartei van Heinrich Brüning in 1932. Blijkbaar geloofden de partijstrategen dat dit kon aanslaan.

23 maart 2024

 Berlijn etaleert vandaag meer dan ooit zijn geschiedenis. Ik ken geen stad waar je zoveel verwijzingen en uitlegborden over het verleden tegenkomt als de Duitse en voormalige Pruisische hoofdstad. Daarbij gaan de autoriteiten van het land de nazi-periode niet uit de weg, ze etaleren ze voluit, in wat bijwijlen zelfs een oefening in zelfkastijding lijkt te worden. Of is er ook een zekere fascinatie?

 Ze hebben het dan toch gedaan: het hele Berliner Schloss heropbouwen, aan het oostelijk uiteinde van Unter den Linden. Dat was het oude keizerlijk paleis, met zijn beroemd balkon. Van op die plek riep keizer Wilhelm II op 1 augustus 1914 uit Ich kenne keine Parteien mehr, nur noch Deutsche. Vier jaar later riep Karl Liebknecht, de leider van de linkervleugel van de sociaaldemocraten, vanop hetzelfde balkon de socialistische republiek Duitsland uit.

 Het oude paleis was geleidelijk gegroeid, sinds de eerste hertogen – tegelijk keurvorsten – van Brandenburg in het midden van de vijftiende eeuw daar een residentie bouwden, in het nog piepkleine stadje Berlijn. Het lege paleis werd zwaar gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog. De Oost-Duitse partijleider Ulbricht liet de restanten in 1950, als getuigen van een reactionair verleden, opblazen.

 Enkel het middenstuk met het balkon liet hij behouden, omdat dat door Liebknechts afkondiging communistische heilige grond was. Dat balkon staat er nog steeds, ingewerkt in de voorste wand van het gebouw uit de jaren 1950 van de Staatsrat, de zetel van de regering van de voormalige DDR. Dat staat vlak achter het hernieuwde Schloss, dat uiteraard een gelijkaardig middenstuk met balkon heeft. Een kopie van het origineel in de Staatsrat dus. (zie foto hierboven, met het Schloss en rechts erachter de Staatsrat) Berlijn is soms wel heel speciaal.

 Waar geen spoor meer van te bekennen is, tenzij op een kleine pancarte in een hoekje, is van het Palast der Republik, dat DDR-leider Erich Honecker in de jaren zeventig liet bouwen op de plek van het Schloss. Dat was een fraai modernistisch gebouw met heel veel ramen. En omdat er altijd licht brandde, noemde de bevolking dat ‘Eriks lampenwinkel’.

 Het Palast is in 2009 afgebroken, en vrij snel nadien is begonnen met de complete heropbouw van het Schloss. Het geld kwam er via fundraising onder de bevolking, de Duitse bedrijven en de vele Duitse overheden, een formule die eerder ook al de Frauenkirche in Dresden en het oude stadscentrum van Frankfurt had doen herrijzen. Als je wil leren hoe je oude vernielde stadscentra in ere herstelt, moet je ten oosten van de Elbe zijn, in Warschau zeker, tot in Kiev zelfs.

 Ik was wat sceptisch over die plannen voor het niet zo fraaie Schloss, maar het mag gezien worden. Het is af sedert 2020. Het hoort wel bij de andere historische gebouwen in de omgeving. Een wand – de oostkant – en de hele binnenbouw zijn op moderne leest geschoeid. Het zogenaamde Humboldt-forum huist er, met wetenschappelijke centra, ruimte voor kunstenaars, en dergelijke.

 Zo heeft ook deze hoek van Berlijn zijn overvloed aan historische gebouwen. Tegenover het balkon van het Schloss staat de Berliner Dom, de voormalige keizerlijke hofkerk met het graf van de allereerste Pruisische koning (dat was de hertog van Brandenburg, die anno 1700 door de Weense Habsburger-keizer bevorderd werd omdat hij met koning-stadhouder Willem III van Engeland en de Nederlandse Republiek Lodewijk de Veertiende had bestreden op de slagvelden van onder meer het latere België). Wat verder staan de musea van het eiland in de Spree dat Museuminsel heet.

Bastion

 Direct achter het Schloss staat het gebouw van de DDR-Staatsrat, met zijn balkon, en daarnaast dan weer de grote nieuwbouw van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Dat reikt zelf tot diep in een ouder gebouw daarachter. Dat is de oude Reichsbank van Hjalmar Schacht, de legendarische centrale bankier die in 1923 de Grote Inflatie temde en tien jaar later Hitlers oorlogsplannen hielp financieren.

  In DDR-tijden was dat het gebouw van het Centraal Comité van de communistische partij. Het is daar dat de kortstondige opvolger van Honecker, Egon Krenz, in de late namiddag van donderdag 9 november 1989 een papiertje doorgaf aan zijn media-verantwoordelijke, Gunther Schabowski. Die diepte het iets voor zeven aan het einde van een slaapverwekkende persconferentie op en gaf een heel verwarrende uitleg over de opening van de grens tussen beide Duitslanden ab sofort.

 De DDR krijgt flink wat aandacht in de wandelingen in de stad. Er is nu zelfs een heus DDR-museum (vlakbij het Schloss) dat je wil embedden in de sfeer van veertig jaar communisme, met veel audiovisueel materiaal en allerlei bewaarde trivalia. Daarnaast zijn er her en der bewaarde stukjes Muur, de al vermelde glasramen van Honecker, het Stasi-museum en uitleg aan de meeste van de voormalige grensovergangen.

 Niet aan de Glienicker Brücke, de uitwisselplaats voor spionnen in het hoge noorden van de stad, ondanks Spielbergs film Bridge of Spies van tien jaar geleden. Wel heel fraai aan de Bornholmer Strasse, een kilometer of wat ten noordwesten van de Hauptbahnhof. Daar vond in de nacht van 9 op 10 november 1989 tussen tien en elf de eerste grensopening plaats, onder druk van de massa aan deze grensovergang voor louter Duitsers.

 Voor mij was het ditmaal de eerste keer dat ik deze plek bezocht, gezien ik in 1989 via Checkpoint Charlie – de internationale grensovergang – naar West-Berlijn moest en terug (en later via het station Friedrichstrasse). Wat men er vandaag vooral toont is hoe de DDR-autoriteiten hemel en aarde bewogen om met alle mogelijke infrastructuurwerken elke ontsnapping via de grens onmogelijk te maken.

 Dat gebeurde op een plek die via een brug over treinsporen naar West-Berlijn leidde en uitermate ongeschikt was om af te sluiten. Helemaal ontwapenend is een zwart-wit foto uit de jaren vijftig die de brug toont richting West, met ‘DDR’ op het asfalt geschilderd, gesloten slagbomen en bovenaan vooral de slogan: DDR-die Bastion des Friedens in Deutschland. (zie de foto op de front van mijn website) Leuk om weten voor al diegenen die ten allen prijze dat helse bastion wilden verlaten en de kogel risceerden.

Kever

 Waar je niet aan ontkomt is dat Berlijn de hoofdstad van de nazi’s was. Hitler, Himmler, Göring mogen dan al van Beieren gekomen zijn, en Goebbels uit Mönchengladbach, Berlijn wil niemand eraan laten twijfelen dat alle kwaad van het Evil Empire destijds vanuit zijn stadsmuren is gesticht.

 Vijfentwintig jaar geleden, bij de verhuis vanuit Bonn, is nog lang gediscussieerd of het ministerie van Financiën wel zijn intrek zou nemen aan de Wilhelmstrasse, in het enige icoon van nazi-architectuur dat intact is gebleven: het Luftwaffeministerium dat Göring liet bouwen. Vandaag zitten de ambtenaren van Financiën er bijna allemaal in. (zie foto op de front van mijn website: je ziet er de tentoonstelling Topographie des Terrors vooraan, daarachter de Muur, en daarachter het ministerie. Links boven zie je ook nog het oude gebouw van het Pruisisch (machteloos) parlement van tussen 1848 en 1933, waar tegenwoordig het parlement van de deelstaat Berlijn huist)

 Het is vanuit dat ministerie van Financiën dat onder leiding van de eind vorig jaar overleden Wolfgang Schäuble de Grieken bijna doodgewurgd zijn tijdens de eurocrisis tussen 2010 en 2015.  Vandaag staat er vlak naast de ingang een uitlegpaal voor toeristen, fotootje van de dikke Reichsmarschall, Luftwaffeminister und Preusische Ministerpresident Hermann Göring (de nazi’s wisten ook wat cumul was en wat dat opbracht) inbegrepen.

 Idem dito aan het eind van het straatje In den Ministergärten, op een paar tientallen meter van het Holocaust-monument. Vijftien jaar geleden moesten insiders je daar vertellen dat het kleine ophopinkje op de parking achter de appartementen uit de DDR-tijd – waar Krenz en andere bonzen nog verbleven – het enige overblijfsel was van de Führerbunker, die uit de film Der Untergang.

 Nu staat er een grote pancarte, met uitleg, en uitgeschreven fragmenten van die film (zie foto hiernaast). Een zwart-wit foto van een vergadering Duitse ministers onder Hitlers voorganger Heinrich Brüning in 1931 in een tuin, herinnert er aan dat de bunker in de tuin lag van de Kanselarij aan de Wilhelmstrasse, waar ooit  Bismarck huisde. En er passeert wel wat volk langs die simpele pancarte met haar  hedendaagse nietszeggende achtergrond van gewezen DDR-luxe-appartementen met parking.

 Zo wordt nu alles onder ogen gebracht. Op de voettocht vanaf de Hauptbahnhof naar Brandenburger Tor passeer je langs het nieuwe monument ter herdenking van de nazi-moord op een enkele honderdduizenden Sinti en Roma. Het veel spectaculairder Holocaust-monument dat Helmut Kohl liet bouwen op de plek waar de Muur werd afgebroken, is een paar honderd meter verder.

 Finaal eindig je aan de zuidkant van het Financiën-Luftwaffeministerium in de Niederkirchner Strasse: daar hebben ze een strook muur bewaard, en direct daarachter bevindt zich, in het inmiddels opgeruimde puin van het oude Gestapo-gebouw de openluchttentoonstelling over de nazi-misdaden: Topographie des Terrors. Die laatste is gegroeid uit een spontaan initiatief van historici en kunstenaars in de jaren tachtig.

 Er is nu een groot wit museum achterin gebouwd, dat verder ingaat op hetzelfde thema.Het drukt je met je neus op alles wat de nazi’s aan moord en vernieling hebben achtergelaten, in heel Europa, inbegrepen in Duitsland zelf. Tegelijk wordt uitgelegd hoe de nazi’s konden groeien en aan de macht komen, met veel visueel materiaal. Wie iets over de nazi’s wil zien, moet hier zijn.

 Ik heb er nu voor het eerst een verkiezingsaffiche gezien waarmee de katholieke Zentrumpartei van kanselier Heinrich Brüning in 1932 de Duitsers wou overtuigen niet voor de nazi’s te stemmen. Je moet geen communicatie-expert te zijn om te beseffen wat een miskleun dit was, het ziektesymptoom van een democratie die op dat moment eigenlijk al helemaal uitgeteerd was. (zie foto boven dit artikel)

Fascinatie

 Daarnaast is er een andere affiche, met de eerste Volkwagen Kever, en een prentkaart-gezin dat er naar opkijkt en gelokt wordt om zegeltjes te sparen, zodat die wagen haar bezit wordt. Of ook de spectaculaire beelden van tot in de puntjes georchestreerde nazi-bijeenkomsten, naast die van de Olympische Spelen van 1936 of van grote bedrijven die de modernste vliegtuigen produceerden.

 Ik begin, na al die jaren te begrijpen, waarom er van de nazi’s ook fascinatie kan uitgaan (zoals ook van Stalin in Rusland), wat men zeker in Hollywood goed beseft. Het is een tijd van immense emoties. Een radicale dictatuur kan met wat geluk in haar eerste jaren wonderlijk grensverleggend lijken.De nazi’s hadden dat geluk, zowel met de economie die zich herstelde, als met Hitlers oorlogsbluff waarop Londen en Parijs initieel geen antwoord hadden.

 Bovendien waren Hitler en de zijnen een generatie jonger dan die van Brüning, speelden ze met de nieuwe communicatiemethodes (radio, film, microfoons en luidsprekers, waarbij geld geen probleem was, want de industriëlen betaalden). Die 37,2 % van de stemmen in juli 1932 (tegenover 21,7 % voor de tweede grootste, de SPD) kwam niet uit de lucht vallen.  Hitlers eerste jaren oogden als een succesverhaal, en medio 1942 was hij nog voor vele Duitsers en zelfs daarbuiten de meest succesvolle Duitse leider ooit.

 De jodenvervolging, die pas in 1938 echt op gang kwam na een eerste mislukte poging in april 1933, liet de meesten koud en woog niet op bij de ‘verwezenlijkingen’ die men zag. De nazi-jaren ogen tenslotte ook als een ongewoon gecondenseerde periode van spectaculaire gebeurtenissen. 

 Natuurlijk zit daar allemaal een risico in, dat de Duitse historici – zeker die van Topgraphie des Terrors – ook allemaal beseffen en waar ze voor waarschuwen. Dat de fascinatie gaat omslaan in momenten van bewondering

 Je kan echter, in het besef van alle massamoord en totale vernieling die erop volgde, ook een andere les trekken. Het was niet zo abnormaal dat de Duitsers in 1932 de nazi’s democratisch aan de macht brachten. Zeer zeker had dat met vertwijfeling te maken in het donkerste uur van de economische crisis van de jaren dertig.

 Maar waarschijnlijk oogde het nazi-bod op de kiezer sowieso goed: eenvoudige en snelle oplossingen voor al lang aanslepende toestanden, een jong en dynamisch alternatief voor een wat versleten democratie. De mogelijke risico’s kende men, maar oogden verwaarloosbaar. 

 Dat betekent ook dat een dergelijke keuze vanuit een democratie niet noodzakelijk enkel in uitermate extreme omstandigheden kan gebeuren, eerder dat de kiezer erin tuint voor hij goed beseft wat er aan de hand is. Dergelijke dwaasheid kan ons dus weer sneller overkomen dan we pakweg een paar decennia geleden nog dachten, en van ons afwentelden.

 Die bijwijlen bijna fascinerende etalering van de nazi-tijd neem ik als voornaamste les mee uit mijn jongste Berlijn-bezoek, naast het verlies van het knusse en hyperdemocratische Bonn-gevoel rond de machthebbers in Duitsland. Het Berlijn van de Muur, de Bordurïe-sfeer van de DDR, de bruinkoolgeur, en de existentiële twijfels West, zijn nog slechts vervagende herinnering van een ouder wordende mens. Berlijn anno 2024 is een totaal andere stad, veel aangenamer gewoon, maar toch nog voor een groot stuk op zoek naar wat ze nu eigenlijk is en wil zijn.  

10 februari 2024

 De voormalige Nederlandse minister-president Dries Van Agt, 93, is vorige maandag ‘hand in hand’ met zijn één jaar oudere vrouw Eugenie Krekelberg gestorven, nadat beiden voor euthanasie hadden gekozen. Het echtpaar had drie kinderen. De familie maakte het overlijden pas bekend na de begrafenis in kleine kring. Ik heb Van Agt één keer ontmoet, voor een uitgebreid interview, begin 1989, in het verre Tokio dan nog.

  Je moest de voorbije dagen wel wat zoeken naar In memoriams die de complexe figuur van Van Agt recht deden, maar er waren er wel. Zelfs de VRT corrigeerde haar aanvankelijke titel over ‘conservatieve droogstoppel’, waaraan Walter Pauli van Knack zich terecht ergerde.

 Van Agt laveerde tussen conservatisme en progressiviteit, zoals zovele katholieken na het Concilie en de jaren zestig. We kunnen ons die tijd en de discussies van toen nauwelijks nog voorstellen. Als goede Nederlandse burger stond hij er wel op dat hijzelf zijn mening zou vormen, en niet klakkeloos zou napraten wat priester of bisschop voorschreven. In die zin steunde hij ook het protest aan de katholieke universiteit van Nijmegen tegen mede-docent en theoloog Edward Schillebeeckx nadat die vanuit het Vaticaan spreekverbod was opgelegd. Schillebeeckx was in die dagen een naam in heel Europa.

 Van Agt was toen al voorstander van euthanasie, en je kan hem zelfs als één van de wegbereiders van de coffeeshops (en al de drugsellende die dat vandaag voortbrengt) beschouwen. Als je de walm van de marihuana in de straten van Amsterdam te veel wordt, denk dan mee aan Dries. Maar hij bleef ook gelovig en, samen met Eugenie – een juriste uit Maastricht die ooit won in de enige zaak waarin ze als jonge advocaten tegenover elkaar stonden -, naar de kerk gaan.

Tindemans

 Zijn conservatieve reputatie dankt Van Agt aan zijn optreden tegen de abortuskliniek van Bloemenhove als minister van Justitie in het kabinet Den Uyl. De administratie had twijfels over de wettelijke onderbouw van wat daar allemaal gebeurde, en Van Agt pleitte altijd voor uiterste voorzichtigheid inzake zwangerschapsonderbreking. Daarnaast was hij natuurlijk de saboteur van het kabinet-Den Uyl.

 Dat regeerde Nederland tussen 1973 en 1977. Vandaag is het de bon ton in Nederland om wat meewarig te doen over die regering, maar toen gold zij, zeker in de van oudsher eerder progressieve media, als het heilskabinet dat het land in een roes van bevrijding definitief de moderne tijdens zou doen binnenzeilen, die zich in de jaren zestig zo nadrukkelijk hadden aangekondigd. De nieuwe regering ademde ook torenhoge ambities uit.

 Maar van in het begin zat de klad erin, omdat eind 1973 de oliecrisis was uitgebroken die de al aanzwellende recessie verscherpte, en de eerste echte economische crisis in een kwarteeuw opstartte. Het bevlogen kabinet kwam in besparingstoestanden terecht. 

 Van Agt snoof eerder dan wie ook de natuurlijke  reflex van mensen bij ontij: zich terugplooien op zichzelf en op oude waarden. Hij begon zichzelf dra als verpersoonlijking daarvan uit te dragen: met zijn harde aanpak tegen het terrorisme van de Zuid-Molukkers, met zijn oproepen tot een ‘ethisch reveil’ tegenover een maatschappij die in haar blijheid-vrijheid aan het ontsporen leek.

 Persoonlijk klikte het ook niet met Den Uyl. Die laatste was van streng-gereformeerden huize, progressief socialist, economist en journalist geweest, en op en top Hollander, die ook de ernst en last van het minister-presidentschap leek te willen belichamen. Van Agt was in 1977 nog maar de tweede Noord-Brabander ooit die in het Torentje geraakte. Afkomstig uit Eindhoven (toen nog Philips met een stad errond), prof in het katholieke Nijmegen, waar hij en zijn vrouw verleden week ook gestorven zijn.

 Hij had wat eerder Belgisch aandoende politieke eigenschappen: zichzelf niet altijd ernstig nemen, geen zin in detailkennis, graag onder de kiezers komen, durven denken in termen van politiek scoren en verliezen. Wilfried Martens nam later van hem – na zijn eigen hartaanval – het profiel over van premier-wielertoerist.

 Leo Tindemans, Martens’ voorganger, scherpte in de crisisjaren ook zijn ‘ethisch’ profiel ‘dicht bij het volk’ aan, wat hij met een formidabele retoriek ongelooflijk goed verkocht kreeg in Vlaanderen. Totdat hij in botsing kwam met PS-voorzitter André Cools, bijwijlen een charmante mens, maar ook een brutale machtswellusteling. 

 Toen in de zomer van 1978 tijdens oplopende ruzies over de staatshervorming Cools ziedend en tierend eiste dat Tindemans een advies van de Raad van State straal zou negeren, reageerde de Antwerpenaar ‘ethisch’. Hij riep, als bevlogen redenaar, vanop de Kamertribune uit dat ‘de grondwet geen vodje papier is’ en blies zijn eigen regering op. Tindemans werd daarop bijna een messias in Vlaanderen, maar was voortaan – en naar aloude Antwerpse traditie - persona non grata in het Belgisch establishment.

Hirohito

 Die Dries van Agt, die Tindemans zo inspireerde, heb ik ooit lang mogen interviewen, voor De Standaard in 1989. In Tokio. Hij had tijd. Zijn politieke carrière lag al acht jaar achter de rug, nadat hij in 1981 opnieuw in een kabinet met Joop Den Uyl terecht dreigde te komen, en liever de plaats had geruimd voor Ruud Lubbers. Die bleef dertien jaar minister-president, een record dat inmiddels is verbeterd door Mark Rutte.

 Van Agt was 58 toen ik hem interviewde. Ik was in Tokio voor de begrafenis van keizer Hirohito, op 24 februari. Roger Schoemans, de hoofdredacteur van Het Nieuwsblad (die ik nog altijd op handen draag voor alles wat hij mij leerde) stuurde heel graag snel mensen uit naar groot nieuws. Zijn vaste journalist daarvoor was Mon Vanderostyne, inmiddels ook al overleden, en een geweldige reporter, bewogen en grondig tegelijk.

 Maar het kon al eens iemand anders zijn. Ik herinner me dat er op een late namiddag in de zomer van 1987 in het noorden van Italië een grote aardverschuiving had plaatsgevonden met tientallen doden. Nog voor de krant die avond sloot was collega Sylvain Christiaens, die van Beringen was en met wie ik toen vaak samen naar het werk in Groot-Bijgaarden reed, al onderweg.

 Hij praatte immers Italiaans – hij was getrouwd met een Italiaanse – en stuurde de volgende dag een volledig verslag door van ter plekke. Hij had dus de hele nacht doorgereden met wat toen nog een echte bedrijfswagen was, namelijk een witte Peugeot op de parking van het bedrijf die altijd klaarstond voor reportages. Dat soort toestanden – en de ermee gepaard gaande adrenaline – sterkte ons wel dat we in het mooiste beroep van de wereld waren beland.

 Ook Hirohito werd snel besloten, geboekt en gestart. Ik had al een paar last-minute opdrachten voor Schoemans gedaan en hij wist dat ik twee jaar eerder voor De Standaard en op uitnodiging van de Japanse ambassade veertien dagen in het land had rondgetoerd (samen met Philippe Paquet van La Libre). Reizen naar Japan was in 1989 peperduur en een hotel boeken in Tokio waanzinnig duur, want de vastgoedzeepbel daar was op haar hoogtepunt. Maar het bedrijf, toen nog de Vlaamse Uitgeversmaatschappij van André Leysen, had goed geboerd en het kon eraf.

  Koning Boudewijn zou er ook zijn, en die nam in zijn vliegtuig een paar tv-journalisten mee. Zo heb ik tussendoor ook een dag het spoor gevolgd van de grote Wim Robberechts, die in die jaren zijn eigen videonieuws-bedrijf was gestart en er was voor het nagelnieuwe VTM. Wim had in 1987 furore gemaakt door al in de avond van 6 maart helikopterbeelden te leveren van de gekapseisde Herald of Free Entreprise die in het nine-o-clock news van de BBC te zien waren, op een moment dat de Vlaamse media, BRT, Standaard en Nieuwsblad incluis, die vrijdagavond nog niet doorhadden dat er zich een grote catastrofe aan het afspelen was.

 Wim poogde die hele dag in Tokio Nguza Karl I-Bond vast te krijgen. Die was ooit minister van Buitenlandse Zaken geweest van Mobutu, sinds 1965 dictator van Zaïre (het huidige Congo). Nguza was dan in ongenade gevallen, en in de cel beland, later weer in de genade gekomen en terug op zijn oude post.

 Wim was de enige westerse journalist die hem destijds in zijn cel had opgezocht, en hoopte nu op een gesprek om in primeur bevestigd te krijgen waar alle Belgische journalisten naar hengelden: zou Mobutu koning Boudewijn zien, zodat de andermaal gespannen relaties tussen Brussel en Kinshasha weer konden worden platgestreken? Aan het einde van een lange dag jagen en achtervolgen, stond Nguza Wim uiteindelijk een paar minuten toe, om te zeggen dat de kans gering was. Wim uiteraard ontgoocheld, maar ik had weer veel geleerd van een dag op de hielen van een absolute nieuwsjager.

Lufthansa

 Van de begrafenis zelf kon ik een origineel verslag brengen. Ik was de dag voordien door de straten van Tokio gaan kijken naar de voorbereidingen, en volgde ook de begrafenis tussen de mensen, rondwandelend van plek naar plek waar de stoet voorbijkwam. Wat mij opviel: die Japanners bekeken dat allemaal heel nuchter. De avond tevoren had ik in de laatste metro tussen de opeengepakte dronken Japanners gestaan, want het was een onverwachte extra-feestdag morgen en dus gingen ze nog langer op stap dan gebruikelijk.

 Waar de uitermate sobere begrafenisstoet met zwarte limousines voorbijtrok de volgende dag, onder de motregen in nog kille straten, stond wel volk, maar heerste een normale ambiance van wat curiositeit, spelende kinderen die met moeite onder controle gehouden werden, ingetogenheid als de stoet voorbijkwam en een minuut later alweer de joligheid van een gewone kermis. Groot was dan ook mijn verbazing toen ik ‘s avonds in mijn hotel toekwam – het was nog ochtend in Brussel - en het verslag van CNN zag.

 Die hadden er alle Japanners in ouderwetse kleurige kimono uitgepikt en vooral de grijsaards die pathetisch en hartstochtelijk weenden. De clichés dus die benadrukken hoe een ver land heel erg vreemd voor ons moet zijn. Ik had die dramatische figuren ook wel gezien, maar die waren gewoon marginaal in de massa mensen die eigenlijk grotendeels reageerden zoals u en ik zouden hebben gedaan. Dat indachtig legde ik in mijn verslag de nadruk op precies het gewone en herkenbare van de hele begrafenisstoet, alle mythes en ook ter plekke opgeklopte sacraliteit rond de Japanse keizerlijke familie ten spijt.

 In de slordigheid van het snelle vertrek hadden we in Brussel ook vermoed dat er wat opvolgingsceremonies zouden zijn na de begrafenis, maar die bleken pas voor veel later gepland. Ik had dus nog een vijftal dagen over. Ik heb die aan allerlei reportages besteed over hoe rijk en ambitieus Japan toen wel was. Ik was onder meer gaan uitzoeken hoe de nieuwe grootmacht aan ontwikkelingshulp wilde doen in Zaïre, en hoe ze Europalia in Brussel zou aanpakken, waarvan ze het volgende gastland was.

 En hoe Tokio tegen de EU aankeek, want die was, onder Jacques Delors, in volle opbloei. Wat me op het idee bracht de EU-ambassadeur in de Japanse hoofdstad te gaan opzoeken, en dat was op dat moment Dries Van Agt. De afspraak was zo gefikst, hij was blij eens een journalist van de Lage Landen te zien, kende uiteraard De Standaard, en nam uitgebreid zijn tijd. Het was allemaal heel formeel, heel vriendelijk, en vooral heel solied wat hij zei. Een aangename man, zonder spatje pretentie.

 Het interview reproduceren we in zijn geheel hiernaast en hierboven, met een schitterende foto van een andere formidabele collega, Eric Peustjens. Bijzonder intrigerend, als je het nu leest, is hoe Van Agt beschreef dat de Japanners, als nieuwe would-be grootmacht, hard bezig waren de Europese Unie te bestuderen, want blijkbaar was die een hoge vlucht aan het nemen. En dat het omgekeerde veel minder waar was: men deed in Europa niet half zoveel moeite om de nieuwe grootmacht Japan te bestuderen.

 Van Agt had gelijk natuurlijk. Japan was toen een economische magneet en hype zoals China dat de de eerste twintig jaar van deze eeuw in het westen is geweest. In 1990 kwam er echter plots een einde: de vastgoedzeepbel explodeerde, de recessie zette zich in en de economie ging, bij een dalende bevolking, dertig jaar van stagnatie in. Het patroon dat ook Europa in 1973 kende na een lange uitbundige hoogconjunctuur, en dat China nu sinds 2020 schijnt te kennen.

 Ik keerde eind februari huiswaarts, met één van de allereerste rechtstreekse lijnvluchten van Tokio naar Europa, van Lufthansa, dat in het Moskou van Gorbatsjov toelating had verworven om over de Sovjetunie te vliegen. Daardoor verminderde de reistijd (tot Frankfurt) tot 12 uur, daar waar mijn heenvlucht met tussenlanding in Alaska ruim 20 uur in beslag had genomen. 

 Het interview verscheen pas op 22 maart in De Standaard. Op dat moment zat ik alweer in Wenen, te bekijken hoe Oostenrijk plots lid van de EU wilde worden, en hoe er daar aan de grens met communistisch Hongarije van alles aan het schuiven was.

 Japan verdween helemaal achter de horizon. Net als Dries Van Agt.

19 januari 2024

Met een spectaculair voorstel op een reusachtige Nieuwjaarsreceptie in de Nekkershal in Mechelen heeft NVA-voorzitter Bart De Wever vorig weekeinde het verkiezingsjaar 2024 op gang getrapt. Hij slaagde er meteen in onder meer CD&V en VLD weer in de tactische fout te lokken die ze sinds 2010 blijven begaan: het ging bij hen over hem, niet over wat ze zelf te bieden hebben. Anderzijds was De Wevers gebruik van de term ‘zakenkabinet’, zeker voor een historicus, er één van het soort slordigheid dat hem in 2019 al het premierschap kostte.

 Even terug naar 14 augustus 2020, toen de koninklijke onderhandelaars Bart De Wever en Paul Magnette hun opdracht inzake regeringsvorming na drie weken teruggaven aan koning Filip. De Wever heeft het toen te laat zien komen: dat Alexander De Croo, anders dan Gwendolyn Rutten en ongetwijfeld ook via het oude netwerk van zijn vader, het partij-apparaat van de VLD op zak had en dus ook Egbert Lachaert.

 En dus behandelde de NVA-voorzitter VLD en zelfs MR te lang als quantité négligeable. Mijn vermoeden is dat De Croo toen al aan Magnette het door hem geprefereerde Vivaldi had aangeboden, op voorwaard dat Magnette hem het premierschap liet. Het drama over de keuze tussen beiden inzake de 16 dat ze alletwee nog opvoerden naar de media toe op 1 oktober was dan niets anders dan een nummertje om te bevestigen en te veruitwendigen wat al zes weken eerder stilzwijgend was overeengekomen.

 Sedertdien spuwt De Wever vuur telkens de naam De Croo valt. Het was herkenbaar wie Sammy Mahdi zondag bedoelde toen hij het zinnetje liet vallen ‘Met azijn bestuur je geen land’. Soms wint echter de leepste, net als in de koers, en dat was in 2020 De Croo. Het doet me – om in de Vlaamse Ardennen te blijven – denken aan de legendarische wereldtitel van Benoni Beheyt in 1963, die in de laatste meters in Ronse zijn kopman Rik van Looy voorbijstak. In de weken nadien brak bijna een burgeroorlog uit onder wielerliefhebbers in Vlaanderen over het 'verraad' van de nieuwe wereldkampioen. Vandaag zegt Van Looy, op zijn negentigste verjaardag, dat Beheyt (zelf 83) niks verkeerds gedaan heeft, dat hijzelf te vroeg op kop kwam en stilviel.

 De Wever is gewoon net iets te slordig geweest in die zomer van 2020. Hij wou toen al premier worden. Ditmaal bevestigt hij dat expliciet, zij het met de mimiek alsof hij azijn moet drinken. Dat hoort zo, als captatio naar dat deel van de achterban dat België nog altijd het liefst ziet barsten. De aankondiging leverde het voorspelbare media-gehuil op dat hij in 2019 ook aangekondigd had minister-president te zullen worden (en de schitterende karikatuur van Zaza in De Standaard waarbij Ben Weyts aan Jan Jambon zegt: 'Jan, maak u klaar, ge verhuist naar de Zestien').

 Maar tactisch is het goed gezien. De Wever wil de verkiezing om die premierkeuze doen draaien. Dat is ten opzichte van De Croo die enkel als premier van Vivaldi boven het gewicht van de verschrompelde VLD kan blijven boksen. Hij daagt zo ook Van Grieken uit klare wijn te schenken r of hij als leider van de vermoedelijk grootste partij premier wil worden of niet. Zegt de laatste ‘niet’ op die vraag, dan kiest hij feitelijk voor Belgische onbestuurbaarheid. Al kan De Wever, vanwege die achterban, ook niet voluit claimen dat hij België gaat redden van de chaos. België en Vlaanderen zijn nu eenmaal ingewikkeld, en … soms vermoeiend.

Volmachten

 De Wever liet zaterdag ook de term ‘zakenkabinet’ vallen. Het loont de moeite hem letterlijk te citeren (uit zijn interview op de VRT met Michael Van Droogenbroeck): ‘Wij zouden zelfs onmiddellijk een federaal kabinet willen maken, een klein kabinet, een zakenkabinet, dat zich focust op het budget, want dat is rampzalig, en een aantal socio-economische hervormingen, en die dan in de diepte kan werken aan de grote hervormingen, institutioneel en sociaal-economisch.’

 De NVA-voorzitter bezit dus al duidelijk één kwaliteit van een aantal voorgaande Vlaamse premiers (Dehaene zowel als Verhofstadt), namelijk dat hij wat slordig is in zijn voornaamwoorden. Maar in wezen is zijn uitspraak vooral vaag en eerder verwarrend. Hopelijk voor hem is dat bewust gebeurd, om zich niet meteen te laten vastpinnen.

 Walter Pauli heeft in Knack al uitgelegd wat er in het verleden aan gedachten zijn geventileerd over mogelijke zakenkabinetten – vooral vanuit het hof en zijn entourage, in de niet zo lang verleden tijd dat Belgische koningen nog wilden meespelen. Het basisidee daarachter was altijd, en meestal op momenten van diepe economische en/of monetaire crisis, dat een groep technocraten het heft in handen zou nemen en de noodzakelijke maatregelen zou uitwerken.

 Men zocht die vooral in de sociaal-economische wereld, in de eerste plaats bij banken en bedrijven, maar minstens voor de schijn ook bij de vakbonden. In al die scenario’s bleef altijd één of andere vorm van parlementaire goedkeuring voorzien. De regeringen in ballingschap tijdens de wereldoorlogen vormen daar de enige uitzondering op.

 Tot een zakenkabinet in die strikte zin is het nooit gekomen in België, en bij mijn weten ook niet in onze democratische buurlanden Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland net zomin als in de Scandinavische naties, of in Duitsland, Oostenrijk of Italië na 1945. In Zwitserland uiteraard niet. Wel hebben enkele van die landen momenten gekend waarbij men zogenaamde noodprocedures van parlementaire democratie toepaste om sneller dringende maatregelen goed te keuren.

 Daar bestaan varianten op. In crisistijden ziet men vaak technocraten opduiken, of zogenaamde extra-parlementairen, die dan voorgesteld worden als nieuwe bezems die het normale slenteren van elke democratie zullen doorbreken. Niet zelden gebeurt dat in combinatie met regeringen die als ‘noodkabinet’ worden voorgesteld, en die van korte duur zouden zijn. Dat laatste is meestal omdat partijen die eigenlijk liever geen coalitie met elkaar willen vormen, vanwege de nood toch even samen gaan werken, met de neus dicht geknepen en onder een neutrale buitenstaander.

 Soms komt daar dan een procedure van volmachten bij te pas. Het princiep van die techniek is dat het parlement eerst de materies toewijst waarop de volmachten betrekking kunnen hebben, dat de regering dan gedurende de periode van de volmachten maatregelen per Koninklijk Besluit kan nemen die normaal wetgeving vereisen, en dat alle KBs samen aan het eind van de termijn als te nemen of te laten pakket worden voorgelegd aan het parlement. In de hele periode blijft de rest van het normale controlerecht van het parlement, onder meer via vragen en interpellaties, wel gehandhaafd.

De Gaulle

 Het meest markante voorbeeld in die zin is de regering van Lamberto Dini in Italië, die het land regeerde tussen januari 1995 en mei 1996. Dini was de gouverneur van de Nationale Bank en werd, na de val van het eerste kabinet Berlusconi (een zakenman!), uitgestuurd. Men was in het laatste jaar voor de parlementsverkiezingen, dus met het risico dat geen knopen meer werden doorgehakt. En de hervormingen die Italië nodig had om toe te treden tot de euro konden niet langer wachten.

 Dini vormde een kabinet van wat men technocraten noemde, maar vooral toch uit ambtenaren en magistraten bestond, alle met een voor de ingewijden gekende politieke signatuur (op een militair op Defensie en een arts op Volksgezondheid na). Op die manier kon hij doseren naar een parlementaire meerderheid toe, zowel inzake partijpolitieke affiliaties als naar evenwicht onder de regio’s. Dini kreeg vooral een pensioenhervorming rond, en met wisselende meerderheden wat kleinere veranderingen. Hij had geen volmachten nodig.

 Mario Draghi, ex-gouverneur van de Italiaanse Nationale Bank en van de Europese Centrale Bank, mocht van februari 2021 tot juli 2022 (en in lopende zaken tot oktober) ook opdraven als technocraat-premier van zijn land. Opnieuw was het motief, naast de nog aanslepende coronacrisis, dat er parlementsverkiezingen voor de deur stonden, er geen meerderheid in zicht was en er een nood heerste: het indienen en uitwerken van een plan dat Italië aan de ruim honderd miljard euro zou helpen die het was toegekend via het Europees Recovery and Resilience Fund. Draghis kabinet bestond wel uit geroutineerde politici. Met zijn gezag bouwde hij een regering van Nationale Eenheid uit, die een brede meerderheid had, maar finaal  niet zoveel meer deed dan proper op de winkel passen.

 Frankrijk heeft maar één keer iets dergelijks gekend, maar dat is dan ook het model bij uitstek. In 1958 haalde de politieke klasse generaal De Gaulle terug, die al met pensioen was, en die tussen 1944 en 1946 premier was geweest. Dat gebeurde onder de extreme druk van een staatsgreep van Franse militairen in Algerije, die in verzet kwamen tegen plannen om die kolonie onafhankelijk te maken, en die dreigden over te komen naar het vasteland.

 De Gaulle vroeg twee jaar volmachten, kreeg zes maand en stelde een kabinet samen met politici uit alle partijen (op de foto als kandidaat- premier tijdens het vertrouwensdebat in de Assemblee op 1 juni 1958, één van de heel zeldzame keren dat hij zich daar ooit heeft vertoond). In die tweede helft van 1958 realiseerde hij als premier de grootste reeks hervormingen van Frankrijk – institutioneel en sociaal-economisch – sedert het consulaat van Bonaparte tussen 1800 en 1804. Dat was dankzij het algemeen besef van een extreme nood en zijn enorm persoonlijk gezag als de nationale held van de Tweede Wereldoorlog. Hij kon nadien nog tien jaar aan de macht blijven, bij het weer normaal functioneren van de democratie.

Noodkabinet

 In België kennen we vooral het voorbeeld van de regering Jaspar, die in mei 1926 aan de macht kwam in een periode waarin de Belgische frank snel aan waarde verloor op de internationale markten. Jaspar, een conservatieve Brusselse katholiek, vormde een kabinet van Nationale Eenheid (katholieken, socialisten, liberalen). Dat presenteerde hij als kortstondig noodkabinet, met de monetaire sanering als enig doel. Enkel daarom verwierf het een meerderheid want de socialisten waren heel onwennig. De regering bleef finaal toch nog tot oktober 1927 aan de macht.

 De sterke figuur, als minister zonder portefeuille, was onomstreden Emile Francqui, 63 op dat moment. Hij was dan al ex-militair in de Congo-Vrijstaat van Leopold II, ex-consul in China, ex-directeur van de Société Générale (de dominante holding van België toen), ex-sleutelfiguur in de bevoorrading van het hongerende België tijdens de Eerste Wereldoorlog, en ex-onderhandelaar over de Duitse herstelbetalingen na 1919.

 Hij was vooral vertrouwensman van koning Albert. Francqui saneerde inderdaad de begroting, onder meer door van de staatspoorwegen de NMBS te maken en nog terug te betalen schuldtitels van banken en particulieren verplicht om te zetten in aandelen van die nieuwe spoormaatschappij. In november 1926 kon hij alweer ontslag nemen nadat de koers van de frank zich had gestabiliseerd.

 Zes jaar later werd Francqui opnieuw als minister zonder portefeuille en wonderdokter opgenomen in het kabinet van Georges Theunis, op het dieptepunt van de economische crisis va de jaren dertig, met de Belgische frank opnieuw in vrije val. Ditmaal slaagde hij echter niet en het kabinet viel na vijf maand. In de jaren dertig van vorige eeuw grepen overigens vijf regeringen (waaronder die van Theunis) tussen 1932 en 1936 en opnieuw in 1939 naar volmachten, driemaal een half jaar en tweemaal een jaar.

 Na de Tweede Wereldoorlog hanteerden ook de regering Vanden Boeynants (1966-68), Martens V(1981-1985) en VI (1985-87) en Dehaene II (1995-99) dat procédé, telkens om budgettaire saneringen door te voeren. Een heel specifiek geval was de regering Wilmès in het voorjaar 2020. Die was  vanuit lopende zaken weer opgelapt vanwege de corona-crisis, en kreeg bijzondere machten toegekend, specifiek op het terrein van de bestrijding van de pandemie. Ook de meeste regionale regeringen namen dat instrument toen aan, op Vlaanderen na.

 De rooms-rode regering Dehaene I in het voorjaar van 1992 begon ook als noodkabinet. De formatie na de verkiezingen sleepte lang aan, voor die tijd alleszins nog. CVP-voorzitter Herman Van Rompuy besloot de boel te forceren. Hij haalde Jean-Luc Dehaene terug, die na een zware verkiezingsnederlaag uit de politiek wilde stappen. Tegen de sterke man van het vorige kabinet bestond echter felle weerstand bij de achterban, die hem de nederlaag van de partij in de schoenen schoof. Van Rompuy koos bovendien voor een coalitie met de socialisten, iets wat ook moeilijk lag.

 En dus presenteerde hij zijn beslissing als ‘noodkabinet’. Dehaene slaagde er in zijn regering te vormen, maar zette zich meteen ook een deadline: hij zou zich na zes maand laten evalueren door een CVP-congres, ook over de staatshervorming die de CVP-achterban wenste, maar waarvoor de nieuwe premier op dat moment geen twee derde meerderheid had. Zes maand later had hij die wel, en een akkoord over staatshervorming, net in de nacht voor het congres. De term noodkabinet verdween, en hij en zijn coalitie bleven zeven jaar aan de macht.

 Er bestaan dus wel een aantal technieken om sneller dan gebruikelijk beslissingen te nemen, vooral in echte of vermeende noodsituaties. Maar het idee van het zakenkabinet is nog nooit uitgeprobeerd in ons land, ook al heeft het herhaaldelijk op de agenda gestaan. De reden is waarschijnlijk doodeenvoudig: zoals de ervaring met bedrijfsleiders die in de politiek gaan leert, is politiek ook een stiel, waarvan de voornaamste techniek van vakmanschap er ongetwijfeld in bestaat het kiezerskorps aan te spreken en een meerderheid te kunnen vormen en te beheersen.

Begroting

 Blijft de vraag: wat wil en moet men oplossen vanaf 9 juni? De Wever verwees naar de budgettaire situatie. Die is inderdaad verontrustend, omdat België in het koppeloton van de EU zit inzake zowel begrotingstekort (4%) als schuldgraad (110 %). Het deelt daar het gezelschap van Griekenland, Italië, Spanje en Frankrijk.

 We zitten op het niveau van Parijs, en voorlopig is vooral Italië het meest kwetsbare land als de financiële markten hun roofdierinstinct weer de vrije loop zouden laten. Al kan je, wat die laatste betreft, even goed verhopen dat die de EU-lidstaten het voordeel van de twijfel geven, bij veel hogere schuldgraden van onder meer China, de VS en Japan.

 In die zin geldt ook wat de EU en de Afdeling Financieringsbehoeften van onze eigen Hoge Raad van Financiën al enkele jaren stellen: op korte termijn is het Belgische begrotingsbeleid niet al te kwetsbaar, op de middellange echter heel sterk. Bekijk je het zo dan kan een even genereus begrotingsbeleid als dat van Vivaldi – waarbij de corona-pandemie en de Oekraïne-crisis als verzachtende omstandigheden kunnen gelden - nog even schijnbaar zonder problemen worden voortgezet.

 Of anders gezegd: er zal ook weerstand zijn in elke meerderheid die men kan bedenken voor elke variatie inzake een regering-De Wever – laat staan binnen Vivaldi II - tegen het idee dat ingrijpen urgent is. Dit land heeft trouwens een traditie waarbij ingrijpen in de begroting pas echt kan als het didactisch voor iedereen duidelijk is dat het water aan de lippen staat. In dit geval kan dat een razzia van de financiële markten zijn die de intresten van de overheidsobligaties de hoogte injaagt (het meest waarschijnlijk) of een echte tik vanwege de Europese instanties (weinig waarschijnlijk).

 Bekijkt men de begrotingskwestie met wat zin voor staatsmanschap dan heeft De Wever natuurlijk wel gelijk dat het tijd wordt voor ingrijpen. Sinds twintig jaar stijgen pensioen en ziekte-uitgaven, zelf samen goed voor een vijfde van alle overheidsuitgaven in dit land, sneller dan de economische groei. Dat is ten dele door de vergrijzing van de babyboomgeneratie natuurlijk, maar ook door de oplopende uitkeringen en kosten. Het gaat om een permanente herverdeling van jongeren naar de oudste generaties, om investeren in het bijna-verleden in plaats van in de toekomst dus.

 Daarin snijden is echter geen sinecure. Zelfs de extreem-rechtse regering van Italië schrikt daarvoor terug. Vanuit de NVA heb ik nog geen concrete voorstellen gehoord, laat staan vanuit de rest. Waarschijnlijk zijn enkel lang in de tijd gespreide en dus nauwelijks zichtbare correcties politiek haalbaar, zoals Jean-Luc Dehaene die nog als laatste heeft goedgekeurd gekregen inzake pensioenen in 1996. Overigens bestaat er, zoals PS-tenoren maar al te graag opmerken, inzake pensioenen eerder een transfer van Franstalig België naar Vlaanderen.

 Het andere fundamenteel begrotingsprobleem is dat er in België tussen de diverse bestuursniveaus al bijna een decennium geen fatsoenlijk overleg meer bestaat over begroting en de sociaal-economische aanbevelingen vanuit de Europese Commissie, ondanks de Europese wetgeving en het Belgisch samenwerkingsakkoord (beide uit 2013 en 2014) daarover. 

 Dat betekent dat iedereen nu zijn eigen schuldbeleid voert en zich nog weinig aantrekt van het globale plaatje, waarover België nochtans internationaal rekenschap moet afleggen. De lokale autoriteiten blijken het meest betrouwbare begrotingsbeleid er op na te houden. Daarentegen zijn oplopende schulden bij gewesten en gemeenschappen, Vlaanderen inbegrepen, sinds vijftien jaar de normaalste zaak geworden.

Staatshervorming

 Dat laatste is natuurlijk ook koren op de molen van wie een nieuwe staatshervorming wil, al was het maar omdat door een gebrek aan begrotingsdialoog tussen de entiteiten de distorties toenemen. Vertel vooral niet aan het parket van Brussel dat de Vlaamse overheid minstens vijftien man in dienst heeft voor het voeren van campagnes tegen zwerfvuil, waarbij het opruimen zelf of vervolgen van overtreders maar een marginale activiteit vormt.

 En er is natuurlijk nog een veel grotere redenen waarom een vrij radicale overheveling van nog meer bevoegdheden naar de deelstaten vrij nuttig zou kunnen zijn. Als we de peilingen mogen geloven gaat straks nog hooguit een derde van de Vlaamse kiezers links stemmen (en dan tellen we daar de helft van VLD en CD&V bij) en nog geen kwart van de Franstalige eerder rechts. Die tendens versterkt, dankzij de forse groei van de extremen.

 Je moet dat federale niveau dus wel verder uitkleden, omdat de basis voor gemeenschappelijk beleid daar gewoon wegsmelt. Er mogen gerust wat sterkere overlegstructuren en een gematigde hiërarchie der normen gecreëerd worden, bijvoorbeeld in crisistijden en inzake buitenlands beleid,  om wat bestaande anomalieën te corrigeren. Maar de beweging is overduidelijk naar verder decentraliseren. Wie dat ontkent doet aan struisvogelpolitiek. Noem dat voor mijn part 'confederalisme', al is het gebruik van die terminologieën altijd meer verwarrend dan verhelderend geweest.

 En het risico verhoogt natuurlijk dat we en stoemelings, in de hitte van de onderhandelingen, toch bij de ontbinding van België terechtkomen, misschien nog het meest omdat zoiets het ideale excuus oplevert om de schuld van het eigen falen helemaal bij anderen te leggen. 

 De kans dat we nadien dan beter bestuur hebben na zo'n scenario is minimaal, om niet te zeggen onbestaande. De kans dat er wat chaos losbreekt en we dus met zijn allen zullen achteruitgaan is ook reëel.

Structuren hervormen levert even vaak, of misschien zelfs vaker, veel gebakken lucht op, eerder dan beter bestuur. Of waarom denkt u dat we vijftig jaar na de eerste bescheiden staatshervorming al lang niet meer durven toeteren dat ‘wat we zelf doen, beter doen.’

 Maar de communautaire knoop zit niet alleen daar. Paul Magnette heeft er al herhaaldelijk op gewezen: als de peilingen straks bewaarheid worden hebben Vlaams Blok en de maoïsten na 9 juni 40 tot 45 zetels in de Kamer. Wil je dus een grondwettelijke twee derde meerderheid zonder die extremen, dan heb je al de rest nodig, zijnde Vivaldi en NVA samen.

 De quasi-onmogelijkheid daarvan wordt meteen een goede reden om van een staatshervorming af te zien - leve Vivaldi II – voor zover trouwens Vivaldi I nog werk maakt van de noodzakelijke procedure voor het opstarten van een grondwetsherziening.

 Er is inmiddels wel al een uitgebreide trukendoos om die formaliteiten te omzeilen, die in 1830 werden ingevoerd om instellingen niet te kwetsbaar te maken voor de grillen van snel evoluerende gewone meerderheden. Elio di Rupo gebruikte in 2012 de hocus pocus met artikel 195. Koning Albert legde in 1919 de voorbarige toegepaste grondwetsherziening op. Gaston Eyskens creëerde in 1970 de brede bypass van de bijzondere wet.

 Jean-Luc Dehaene, tussen 1988 en 1993, schrok er niet voor terug wijzigingen door te voeren via een grondwetsartikel dat wel voor herziening vatbaar was verklaard en tegen een materie aanschurkte die  in een ander artikel thuishoorde, dat echter niet voor herziening vatbaar was verklaard. Dat gaf wat tegenstrijdigheden in de grondwet, die een eminent panel van constitutionalisten in 1994 discreet mocht stroomlijnen tot een nieuwe grondwettekst.

 Als de peilingen bewaarheid worden dan is een staatshervorming langs de klassieke procedure zo goed als uitgesloten. Legitimiteit zal dan op een originele manier moeten verworven worden. Dehaene in 1992, en voor hem vader Eyskens in 1970 begonnen zonder tweederde meerderheid aan een staatshervorming, maar verwierven die onderweg. Vanwege de hedendaagse partijpolitieke versnippering is de kans op een dergelijk succes vandaag echter kleiner.

 Een mogelijkheid zit eventueel in het precedent van de koningskwestie van 1950. Men organiseerde toen een referendum over het al dan niet aanblijven van Leopold III. Constitutionalisten toen zeiden dat zo’n instrument niet voorzien was in de grondwet. Dus werd het referendum enkel ‘raadgevend.’

Maar iedereen weet dat zo’n stemming politiek dan dwingend wordt. Die van de koningskwestie werd het dan toch niet, omdat men de mogelijke en zelfs te verwachten communautaire dimensie niet had onderkend, wat met een consensus-instelling als de monarchie natuurlijk fataal was.

 In een analoog verhaal zou men vandaag vanuit een gewone meerderheid een staatshervorming aan de kiezers kunnen voorleggen, op voorwaarde dat men vooraf een minimum-drempel van goedkeuring invoert voor elk van de twee grote gemeenschappen (40 of 45 % bijvoorbeeld; in Zwitserland moet elke nationaal referendum de steun hebben van niet alleen de helft van de kiezers, maar ook van de helft van alle kantons). En dan met een positieve uitslag testen of meer dan een derde van het parlement zich nog tegen die raadgevende wil van de kiezer wil verzetten. Iets dergelijks.

Lopende zaken

 Wat het ook wordt, er bestaat geen twijfel dat de volgende federale regeringsvorming nog complexer wordt dan de vijf vorige. Daarbij hebben we in de laatste vijftien jaar al tweemaal meer dan 500 dagen nodig gehad. We zijn daarin wereldrecordhouder hors catégorie.

 Waarbij de vorming van de deelstaatregeringen ook niet simpeler worden. PS en NVA kunnen daar overwegen om die vervelende nieuwe rivalen in de extreme hoek te verslijten aan de macht, maar dan enkel als zij als grootste in de stuurkabine blijven. Meer conventionele coalities zijn wel waarschijnlijker, al ligt de oude droom van symmetrie op alle niveaus al vijftien jaar aan scherven. Hou vooral Brussel in het oog: de NVA wordt daar aan Vlaamse kant haast zeker incontournable, terwijl aan Franstalige kant de peilingen de PTB voorlopig met de leiderspositie doen flirten. 

 Premier De Croo wacht vermoedelijk nog een lang mandaat in lopende zaken. En uiteraard doet iedereen er goed aan te wachten of de peilingen inderdaad bewaarheid worden, wat ze in het beste geval nooit voor meer dan 80 % doen. Misschien blijkt op 9 juni ’s avonds dat De Wevers kans op het premierschap in 2020 zijn enige is geweest. Al zou dat de formatie zeker niet minder gecompliceerd maken.

 6 december 2013

 Na wat gegrasduind te hebben aan de rand van de actualiteit keren we met onze geschiedenisblog terug naar een ver verleden: ruim vijfhonderd jaar geleden, het jaar 1506. Toevallig botste ik recent bij opzoekingen op een merkwaardige beschrijving van de Bourgondische Nederlanden. De auteur is de ambassadeur van Venetië aan het hof van de net gestorven hertog Filips, de vader van de latere keizer Karel. De diplomaat blijkt bijzonder geïntrigeerd door de handelsgeest van de bevolking in de Nederlanden, de schoonheid en zelfstandigheid van de vrouwen, de kwaliteit van de muziek, de algemene culinaire koorts en wat hij toch omschrijft als ‘de frigiditeit van de mannen en vrouwen.’

 In juli 1506 keerde Vincenzo Querini, de 28-jarige ambassadeur van de stadstaat Venetië, huiswaarts. Hij deed dat na de dood van hertog Filips van Bourgondië, even oud als hij, bij wie hij ambassadeur was sinds maart 1505. Hij reisde mee met de hertog toen die in januari 1506 in Vlissingen naar Castilië inscheepte, om daar, samen met zijn vrouw Johanna, de troon van haar moeder op te eisen, Isabella van Castilië, die eind 1504 gestorven was.

 Querini maakte dus de hele reis mee, inbegrepen de landing en het verblijf in Engeland, na een storm kort na het vertrek. Hij was bij de kroning van Filips tot  koning van Castilië op 12 juli 1506 in Valladolid, maar vertrok kort nadien huiswaarts. Hij vernam vermoedelijk in Venetië de plots dood van de hertog-koning op 25 september in Burgos. Daarmee was zijn opdracht meteen ten einde.

 Sinds 1296 bepaalde een Venetiaanse wet dat vertrekkende ambassadeurs een rapport moesten schrijven voor de Doge, de gekozen leider van de republiek Venetië, en voor de Senaat daar. In dergelijke rapporten brachten ze een overzicht van de leiders, de instellingen en de bevolking van de gebieden waar ze vertoefd hadden, vaak ook met zoveel mogelijk cijfergegevens (financiële vooral), die van belang konden zijn voor de grootste maritieme en handelsstad van Italië, die het schatrijke Venetië toen nog was.

 Querini had gestudeerd in Padua, in het Italië van de renaissance, filosofie in de eerste plaats. Hij las en schreef Latijn, maar verstond ook Grieks en zelfs wat Hebreeuws. Hij schreef gedichten en later, in 1513, een uitgebreid traktaat over noodzakelijke hervormingen in de kerk, vier jaar voordat Luther zijn actie begon.

Momentopname

 Querini is onder historici vooral bekend vanwege zijn brieven vanuit Mechelen naar Venetië, die een onschatbare bron vormen om uit te maken of hertogin Johanna (later de Waanzinnige genaamd) inderdaad niet bij haar verstand was, dan wel dat haar toestand als excuus is gebruikt  door haar vader en haar man om haar als eerste troonopvolgster van Castilië uit te schakelen. Querini zelf dacht oorspronkelijk het tweede, vlak voor zijn vertrek was hij eerder overtuigd geraakt van het eerste.

 Zijn rapport over de Bourgondische landen - hij noemt het geheel Borgogno - getuigt van een goed analytisch vermogen, een mooie schrijfstijl en de mercantiele nuchterheid die men van een Venetiaanse ambassadeur mocht verwachten. We geven hier een fragment weer, zijn beschrijving van de Bourgondische landen en hun bevolking. Die strekten zich toen uit van Atrecht tot Utrecht en Amsterdam, en van Boulogne tot Luxemburg en Roermond, maar zonder het prinsbisdom Luik.

 Het is een unieke en gedetailleerde momentopname van wat op dat moment nog even veruit het rijkste, meest bevolkte, meest verstedelijkte en economisch sterkste gebied ten noorden van de Alpen was. Querini merkt op dat Antwerpen daarin het handelscentrum is geworden, al is Brugge volgens hem de tweede grootste stad van de Lage Landen. Wel heerst er op het ogenblik van het verslag van de ambassadeur grote onzekerheid: hertog Filips is net gestorven, zijn vrouw (Johanna de Waanzinnige) zit sinds een paar maand opgesloten in Tordesillas en hun oudste zoon Karel (de latere keizer) is amper zes.

 Hier gaat zijn verhaal (De foto hiernaast is een beeld van het Hof van Busleyden in Mechelen, de voormalige residentie van de edelman Francois de Busleyden (en later van zijn broer). Die was de meest invloedrijke raadgever van hertog Filips, tot aan zijn dood op 57-jarige leeftijd in Toledo, tijdens de eerste reis van de hertog naar Spanje in 1502. Busleyden was geboren in Aarlen, en heer van wat vandaag Bouleide/Baschleiden is, een Luxemburg grensdorp in de buurt van Bastenaken):

‘De landen van de hertog van Bourgondië zijn allemaal verenigd, en zeer groot. Ze hebben als grens aan de ene kant Frankrijk, aan de andere dat deel van Duitsland dat reikt tot Straatsburg, Trier en Keulen, aan een derde zijde Friesland, aan de vierde de zee. Binnen deze grenzen zijn er tien provincies: Vlaanderen, Brabant, Artesië, Henegouwen, Zeeland, Holland, Namen, Luxemburg, Gelderland en een deel van Picardië. Sommige van die provincies liggen in de vlakte, andere in de bergen, sommige aan zee. Ze zijn alle dichtbevolkt, rijk en met een groot aantal steden, kastelen en dorpen.

Graan

 Daaronder zijn er in totaal 143 ommuurde locaties, sommige zo klein dat men ze eerder als grote kastelen kan beschouwen. Andere zijn zo groot dat ze enkel nog een bisschop missen om ze steden te kunnen noemen.  De middengroep telt zo’n drie- tot vijfduizend woningen, de grote zes- tot vijfentwintigduizend. Brugge heeft er vijfentwintig duizend, Antwerpen twintig- tot vijfentwintigduizend, maar is rijker aan handel dan welke andere ook. Gent heeft er twintigduizend, Brussel twaalfduizend, Leuven tienduizend, ’s Hertogenbosch en Mechelen achtduizend, Atrecht en Amsterdam zes à zevenduizend.

'Er zijn in dit land drie dingen van allerhoogste kwaliteit. Heel fijne en mooie lakens vind je in overvloed in Holland. Voor tapijten met prachtige figuren moet je in Brabant zijn. En het derde is de muziek, waarvan je enkel kan zeggen dat ze perfect is'

 Ze zijn allemaal mooi en goed gelegen, de meeste in een laagvlakte waar ze gemakkelijk toegang hebben tot het nabije water. Ze pronken alle met kloosters en kerken. Ze zijn rijk omdat alle burgers handelaars zijn, en het volk ambachtsmensen, waarvan het grootste deel bezig is met laken en tapijten weven, en de rest met de dingen die nodig zijn in een stad.

 Je vindt in dit land daarnaast ook zo’n vijftienhonderd dorpen, waarvan sommige een klein beetje ommuurd zijn. De meerderheid van deze dorpen telt zo’n honderd vijftig woningen, sommige tweehonderd en enkele driehonderd. Daar weven zowel mannen als vrouwen lakens. Weinigen bewerken het land, want er zijn maar weinig landerijen in verhouding tot het aantal mensen dat werkt. Toch is er altijd voldoende graan, maar niet genoeg wijn, want in dit land groeien niet genoeg druiven om voldoende wijn te maken.

 Er zijn in dit land en op het platteland ook veel kerkelijke goederen, die aan tienden per jaar tot zeventigduizend dukaten opbrengen (een ruwe schatting leert dat het jaarloon van een wever in de Nederlanden in die dagen ongeveer vijftien dukaten bedroeg). Er zijn ook monniken en nonnen, waaronder die van Sint Benedictus, Sint Bernardus en Sint Augustinus, en de Kartuizers. Je vindt kloosters die 162.000 dukaten inkomsten per jaar verwerven. De groten hebben tienduizend dukaten, de middengroep zeven- tot achtduizend, de kleintjes vijftienhonderd tot tweeduizend. Er zijn ook monniken in dit land die niet zo voorbeeldig leven als zou moeten.

Muziek

 Er zijn in dit land drie dingen van allerhoogste kwaliteit. Heel fijne en mooie lakens vind je in overvloed in Holland. Voor tapijten met prachtige figuren moet je in Brabant zijn. En het derde is de muziek, waarvan je enkel kan zeggen dat ze perfect is (la quale certamente si può dire che sia perfetta).

 De inwoners van dit land consumeren voortdurend vier dingen om te kunnen leven: bier, gezouten boter, haringen en turf. Dat laatste is een soort aarde vol met wortels, dat, als je het in stukken snijdt, brandt zoals steenkool. Die vier dingen worden in die mate geconsumeerd en gebruikt, dat een familie niet tevreden zal zijn als ze al deze dingen niet elk jaar geleverd krijgt. Daarom noemen ze die ‘de vier elementen van Vlaanderen’, en eigenlijk van al de andere, eerdergenoemde provincies.

 Het totaal aantal inwoners van die landen kan je op ongeveer tweehonderdduizend woningen schatten. In dat aantal zitten ook de vele heren van kastelen en dorpen, die ongeveer met vijftig moeten zijn. De meest aanzienlijke onder hen is de graaf van Nassau, die vijftienduizend dukaten inkomsten per jaar boekt. De middengroep daar int zes- tot zevenduizend, de kleinste twee- tot drieduizend.

 Allen zijn onderworpen aan de hertog, maar ze zijn niet verplicht een stuk van hun inkomen aan hem af te staan. Integendeel, de hertog bezorgt allen een dotatie uit de inkomsten van het hertogdom. Wel is het zo dat als hun heer hen oproept tot de oorlog, dat ze dan gaan, en dat iedereen in verhouding tot zijn inkomsten gewapende mensen meebrengt.

 'Er is geen ongeloof inzake godsdienst, en ook geen jaloezie, zelfs al zijn de vrouwen hier doorgaans buitengewoon mooi en huiselijk'

 Die heren plegen niet al te luxueus te zijn, zowel in hun kleding als inzake begeleiders wanneer ze reizen. Maar bij hen thuis willen ze schitteren, en spenderen ze meer dan wat ze aan opbrengsten binnenkrijgen. Het is hun gewoonte om grote kosten te maken bij het eten en drinken. Ze tafelen graag met de heren van de hertog. Die laatsten hebben geen andere zorgen dan uit eten te gaan, of beter gezegd: aan tafel te gaan met de voornoemde heren. Zouden ze anders doen, het zou hen grote schande opleveren.

Opstand

 De mensen van al deze gebieden zijn van nature goedaardig, houden van hun heer, blijken goede christenen. Ze zijn niet zo vlot in de conversatie en maken zich ook niet teveel zorgen over hun kleding. Alle mensen zijn verslaafd aan koopwaar, bezoeken af en toe de tavernes, en vinden in geen ander vleselijk genoot zo’n genoegen als in eten en drinken.

 Ze komen nogal snel in opstand als hun heer er niet is, en heel vaak tegen hun regeerders. Daarom zou het kunnen dat het nieuws van de dood van hun koning en hertog (hertog Filips was net koning van Castilië geworden) ze weer in opstand doet komen tegen hun regering, tenminste toch zolang ze niet door de Fransen worden aangevallen. Want in dat geval zijn allen het weer eens om zich te verdedigen.

  Ze zullen dan gunsten en regeringen van om het even wie aanvaarden. In de eerste plaats die van de rooms-koning (Maximiliaan, de vader van hertog Filips, die sinds 1486 ook Duitse koning – ‘rooms-koning’ – was en nog steeds wachtte totdat de paus hem de keizerskroon zou opzetten). Die zal om het land van zijn kleinkinderen te verdedigen tegen de Fransen redelijk snel naar Vlaanderen komen. Maar nadat hij hen verdedigd zal hebben, en de zaken tot rust zijn gekomen, zal het best zijn dat hij naar Duitsland terugkeert. Want datzelfde volk wil ook niet door Duitsers worden geregeerd.

Plezier

 Met dit alles kunnen die mensen inderdaad als goed worden omschreven, want er is bij hen geen hang naar luxe, geen diefstal, geen schuld, haat of afgunst te vinden, zoals wel op vele andere plaatsen. Er is ook geen ongeloof inzake godsdienst, en ook geen jaloezie, zelfs al zijn de vrouwen hier doorgaans buitengewoon mooi en huiselijk.

 De kledij van die vrouwen bestaat uit een zwarte mantel die ook het hoofd bedekt, zoals bij ons de ongehuwde jonge vrouwen. Ze veranderen die kledij ook nooit. Ze hebben wel vrolijke gewoontes. De tijd die hen nog blijft na de arbeid spenderen ze aan dansen, zingen, musiceren. Ze doen dan niets anders dan zich aan het plezier over te geven. Daarnaast beheren ze het huis en de huiselijke taken, zonder enige inmenging vanwege hun mannen.

 Bovendien is hier het gebruik dat, als vrouwen getrouwd zijn, ze hun bruidsschat en de bezittingen van de man samenvoegen. Wanneer de man sterft gaat de helft naar de vrouw, de andere naar de kinderen, of terug naar de ouders als er geen kinderen zijn. En als de vrouw als eerste sterft, gaat de bruidsschat naar de kinderen, of naar de man als er geen kinderen zijn, en als hij sterft terug naar haar ouders.

 Het is de gewoonte bij vrouwen van al de genoemde landen om hun dochters, wanneer die de huwbare leeftijd hebben bereikt, onder te brengen in enkele kloosters die zich Begijnen noemen. Daar zijn vele kleine huisjes en vrouwen die niet willen huwen, naast velen die op het punt staan te trouwen. Ieder staat voor zichzelf in. Velen vervaardigen doeken en textiel. Velen verwerven ook enige rijkdom.

 Ze leven eervol, omdat ze zichzelf bewaken. En ook omdat de vrouwen en mannen van dit land frigied zijn (perchè le donne e uomini di questa pase sono frigidi), en heel ver van elke luxe blijven, meer dan ik in welk ander land ook heb gezien.’

 9 november 2023

 Telkens er ergens een oorlog uitbreekt, wordt er vrijwel onmiddellijk diep in het verleden gegraven. Met de oorlog in en om Gaza, die op 7 oktober begon, is dat niet anders. Dat teruggrijpen naar het verleden is een tweesnijdend zwaard. Met geschiedenis rijt je oude wonden open. Maar ze levert ook het dieptezicht dat de felle emoties kan kaderen, en hopelijk helpt oplossingen aan te reiken. Vandaar, hier, wat uiteraard hoogstpersoonlijke overwegingen over heden en verleden in en om Gaza.

 Het meest vreemde aan de slachtpartij van Hamas op 7 oktober blijft hoe verrast het overvallen Israël was, veel meer dan de islamistische Palestijnse terreurorganisatie naar eigen zeggen zelf had verhoopt. Net die week was er immers wereldwijd massaal aan herinnerd hoe Israël vijftig jaar eerder verrast was door de Egyptische en Syrische invasie op 6 oktober 1973 (zie mijn blog van 5 oktober: https://www.rolffalter.com/blog#h.retffh16mc9p)

 De analyse van wat fout liep zal nog diepgaand gemaakt moeten worden. Maar nu al weten we dat aan Israëlische zijde de bewaking faalde, de technologie ook, en dat een reactie verbazend lang uitbleef. Hamas slaagde in het uitsturen van dwaalsporen, en, zoals Osama Bin Laden op 9 september 2001, in een strikte geheimhouding, en een maximaal verrassingseffect. Mensen zijn routinebeesten. Het onverwachte voorspellen vergt zeldzame creativiteit, en kan hoe dan ook niet voorbereid worden, omdat mogelijke scenario’s dan oneindig talrijk worden. Wel moet men scherp blijven op onverklaarbare, maar wel onrustwekkende signalen, die er ook ditmaal waren. Die scherpte was er niet, net als vijftig jaar geleden.

Wraak

 De Hamas-militanten, goed betaald naar blijkt, en ongetwijfeld ook met wat coke of ander spul in de aderen, hebben niet alleen in enkele uren 1500 mensen in koelen bloede vermoord. Ze deden dat vaak ook met een uitermate sadistisch genoegen, filmden het met Go Pro-camera’s, om de beelden te verspreiden op sociale media. We kennen dat al, van de praktijken van IS nu alweer zes tot negen jaar geleden. Uiteraard is dit bedoeld als propaganda: kijk eens welke vernedering wij die almachtige Israëli’s kunnen toedienen.

 Waarschijnlijk had het ook tot doel de tegenstander tot maximale razernij te brengen. ‘Wij hopen op een permanente oorlog’, zei één van de Hamasleiders tegenover de New York Times.  Wie zijn militaire geschiedenis kent weet dat mensen die permanent op oorlog aansturen, dat doorgaans doen uit eigen belang: de eigen promotiekansen via meer macht, of geldgewin, al dan niet via de huurlingen en wapenbusiness, zoals bij Poetins vermoorde maatje Yevgeni Prighozhyn. Misschien speelt ook het absurde ideologisch motief mee, dat extreem-linkse terreurgroepen zoals de Rote Armee Fraktion in West-Duitsland en de Rode Brigades in Italië in de jaren zeventig bezigden: de vijand tot dermate brutale repressie brengen,  dat het volk finaal in opstand komt tegen het onrechtvaardige ‘systeem’.

 Het leverde alleszins Joe Bidens mooiste moment van zijn ambtstermijn op. Tijdens zijn wat mislukte blitzverplaatsing naar het Nabije Oosten op 18 oktober, liet hij een voor een Amerikaanse president ongewone nederigheid blijken: ‘Gerechtigheid moet geschieden. Maar ik waarschuw: hoe logisch ook dat je woedend bent, laat je er niet door leiden. Na 9/11 waren wij, de Verenigde Staten, woedend. Terwijl we gerechtigheid zochten, en ook verkregen, hebben we fouten gemaakt.’

 Israël leek in eerste instantie inderdaad op wraak uit te zijn. De heftigheid van de bombardementen op Gaza, de algemene mobilisatie en het heel gespierde taalgebruik getuigen daarvan. Het Israëlisch leger doet ongetwijfeld inspanningen om het aantal doden onder zijn soldaten te beperken en om de schade voor de twee miljoen Palestijnen in dat gebied te minimaliseren. Het verschil met vroeger is dat het nu honderd procent gaat voor doeleinden die Hamas verzwakken – lanceerplatforms, wapenopslagplaatsen, een waanzinnig uitgebouwd netwerk van ondergrondse tunnels – zonder nog echt te kijken hoeveel burgerslachtoffers daarbij vallen. Hamas, dat geen sikkepit bezorgd is om het volk dat het zegt te verdedigen, kiest immers precies dat soort plekken, en moskees, om een maximale verontwaardiging te creëren bij een Israëlische aanval.

Media

 Jeruzalem begint dat, naarmate de initiële woede wegebt, te begrijpen. Het beseft dat de vernietiging van Hamas – of op zijn minst zijn krijgers en infrastructuur in de Gaza-strook - in de tijd gespreid moet worden. Een minder snelle opeenvolging van schokkende nieuwsbeelden versnelt de drang van media-redacties om de dure correspondent terug te roepen, omdat er niet regelmatig genoeg iets strafs meer te serveren valt. Bovendien reageren de westerse kijkers – en tot op zekere hoogte ook een deel van de Arabische – steeds meer gelaten op de zoveelste flitsen van chaotische evacuaties van bloedende gewonden, liefst met een kindje in close-up, die we nu al veertig jaar lang telkens zien terugkeren en die nooit veranderen.

  De Serviërs van Slobodan Milosevic beheersten dat effect van kijkcijfers-slijtage al tijdens de Joegoslavische burgeroorlog in de jaren negentig, totdat ze hun hand overspeelden in Srebrnica. De Verenigde Staten hebben, met een kleine schare bondgenoten onder wie België en Frankrijk na de aanslagen van 2014-16 in Brussel en Parijs, die tactiek succesrijk toegepast in het verslaan van de Islamitische Staat van Syrië en Irak (ISIS), tot en met de finale aanval op Mosul in 2018. Die oorlog, die drie jaar duurde, en ongetwijfeld ook burgerslachtoffers heeft gemaakt bij de vele westerse luchtaanvallen, heeft quasi nooit de headlines van de wereldmedia gehaald, laat staan die van Vlaanderen. Media zijn een onderdeel van de oorlog, en het is elke generaal geraden hun werking altijd best in te calculeren.

 Ik wil dit als cynische realiteit formuleren, al bedoel ik het zeker niet cynisch. De verwijten die daarbij naar de journalisten worden uitgestuurd die hierover allemaal berichten zijn onterecht, ook al hebben onvermijdelijk sommigen slordig werk geleverd. Het is de taak en zelfs de plicht van journalisten te blijven berichten over de gruwelijkheid van elke oorlog, ongeacht de strategische motieven van diegenen die hogerhand aan de knoppen zitten.

Bombardementen

 Oorlog zoals in Gaza blijft natuurlijk ongelooflijk brutaal, en helaas geraak je met het oorlogsrecht niet ver. Hoe reageer je op een aanvaller die in zijn initiële acties elke regel van dat oorlogsrecht heeft geschonden (en zich daarbij beroept op eerdere schendingen door de overvallen tegenstander)? Wat doe je als niemand – maar dan ook werkelijk niemand - bereid is de vluchtelingen van de oorlog uit hun belegerde stad te helpen?

 Vooral: welk alternatief heeft Israël als repliek voor wat het is overkomen? Gaat iemand hen genoegdoening, excuses, correctie, schadevergoeding vanwege Hamas kunnen bezorgen? Of gaan we aan Jeruzalem vragen de 1600 vermoorde burgers gewoon door te slikken, tot de orde van de dag over te gaan of die wandaden zelfs te begroeten met concessies naar vrede toe? In princiep eindigt elke oorlog op onderhandelingen, en dus kan je evengoed vroeger beginnen praten dan te wachten tot er een doorbraak is aan deze of gene kant. In de meeste van de oorlogen uit het verleden, waarvan we alleen de meest spectaculaire onthouden, kwam die doorbraak er trouwens niet eens.

 Maar gaat dat princiep ook op als je met Al Qaeda, Hamas, of IS te maken hebt? Ze doen, als ‘islamo-fascisten’ zoals de Franse premier Manuel Valls ze ooit noemde, toch snel aan de nazi’s denken. Churchill heeft ook de Duitse steden tussen 1943 en 1945 laten platbombarderen, met een bijna perverse perfectionering naar zoveel mogelijk burgerdoden toe, en met vele honderdduizenden doden en immense verwoestingen tot gevolg. De geallieerden zouden daarvoor ongetwijfeld ook de atoombom gebruikt hebben moest ze vroeger klaar zijn geweest.

 De militaire efficiëntie van die stadsbombardementen is altijd dubieus geweest. Maar de geallieerden hadden andere motieven: onderhandelen met Hitler leek hen onmogelijk, dus konden ze Berlijn enkel doen capituleren, iets waartoe ze ook in staat waren (die laatste voorwaarde is essentieel uiteraard). En het was zaak ditmaal de Duitse bevolking zelf te laten voelen dat de oorlog zich ook tegen haar kon keren. Dat leek zo te moeten, nadat ze – mede omdat Duitsland in 1918 niet veroverd was – na het Verdrag van Versailles geweigerd had de in wezen nochtans al desastreuze nederlaag te aanvaarden. Uit rancune bracht ze tien jaar later de extreme revanchist Adolf Hitler via verkiezingen aan de macht. Tussen de ruïnes van hun steden en bij massale hongersnood tussen 1945 en 1948 hebben de Duitsers dat ook begrepen, mede natuurlijk omdat minstens hun westerse overwinnaars heel ongewoon veel geld en eten gingen aanreiken aan de verslagen bevolking.

Macho-vrijheidsstrijder

 Sommigen beweren nog steeds dat Hamas het extreme, maar onvermijdelijke product is van decennia Palestijnse onderdrukking. Ja en neen. Ja, omdat het zionistisch project dat nu bijna een eeuw geleden Israël creëerde, het altijd te vanzelfsprekend heeft gevonden dat joden massaal gingen wonen in een gebied dat al bewoond was (wat ook de vermeende historische aanspraken van beide partijen zijn). Neen, omdat alle Palestijnse leiders, gesteund door grote delen van hun bevolking, altijd gekozen hebben voor geweld als voornaamste verzetsmiddel, ook toen de tegenstander sterker bleek.

 Een eerste maal gebeurde dat in 1948 toen men na de deling die was opgelegd door de Verenigde Naties een Arabische ‘bevrijdingsoorlog’ startte die faliekant afliep (foto: Arabische vluchtelingen toen, op weg naar Libanon). In de jaren zestig greep Yasser Arafat , de leider van de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO) naar het wapen van de terreur (denk aan de Olympische Spelen van 1972), toen nog vrij bescheiden naar hedendaagse normen. In de jaren zeventig probeerde zijn PLO zowel in Jordanië als in Libanon een staat in de staat te creëren, met gewapende afpersingspraktijken als dagelijkse routine, totdat ze daar met geweld werd verdreven. Twintig jaar geleden opteerde Arafat, weliswaar gekneld tussen de Israëli’s en Hamas, mee voor een onwezenlijke reeks van bloedige zelfmoordaanslagen in de Israëlische samenleving. Eén keer maar, in 1994, omarmde hij een vredesplan.

  Er bestaat, bij de Palestijnen, maar ook de in de bredere Arabische wereld – zonder te willen veralgemenen – een stevige aanhang voor het modelbeeld van de macho-vrijheidsstrijder, de Che Guevara die alles opoffert in de strijd tegen Israël, en tegen de voormalige westerse kolonisator van het Midden Oosten. Een Gandhi of een Mandela moet er nog altijd opstaan. Iran profiteert daarvan: het vindt overal in de Arabische wereld genoeg kandidaat-zelfmoordenterroristen, iets waarvoor de blijkbaar meer gesofisticeerde Perzen zelf liever de neus ophalen.

 Het heeft ertoe geleid dat in Israël het grootste deel van de publieke opinie twintig jaar geleden, na de reeks zelfmoordaanslagen met veel dode jongeren en de mislukking van de vredesovereenkomst van Oslo met Arafat in 1994, de hoop op een akkoord met Palestijnen en de overblijvende Arabische buren heeft opgegeven. Enkel Egypte kent vrede met Jeruzalem, sinds 1977. Dat alle Arabische landen ook zachtere of harde dictaturen zijn, nog meer na de mislukte Arabische revoluties van tien jaar geleden, verstevigt het vermoeden dat al die regimes geen baat hebben bij het verdwijnen van het tot gigantische proporties opgeblazen vijandbeeld dat het bestaan van noodtoestanden kan legitimeren.

 Benjamin Netanyahu van zijn kant is de emanatie van dat Israëlisch afhaken. Zijn rechts-nationalistische strategie om het probleem enkel te omcirkelen en vooral niets te doen en niet te praten, is nu op een overduidelijke mislukking uitgelopen. Ze is de afgelopen twintig jaar echter ook duidelijk gedragen geweest door democratische meerderheden. Die gelatenheid en onverschilligheid groeit, na de Arabische terreuraanslagen van de afgelopen tien jaar in alle westerse landen, ook overduidelijk in de hele westerse wereld.

Dictaturen

 Maar wat komt er in de plaats? Mogen we hopen dat het bloedbad ook allerlei blokkeringen kan opruimen? Noteer alleszins dat de rechtstreekse gesprekspartners schaars of wankel zijn. Met Hamas valt niet te praten. De Palestijnse Autoriteit (erfgenaam van Arafat) van Mahmoud Abbas is versleten, maar wel gematigd. Netanyahu zal wel van het toneel verdwijnen, maar de meerderheid achter hem niet noodzakelijk. Noteer ook dat wankele regeringen weinig autoriteit hebben om één lijn op te leggen. Zelfs doorheen het Israëlisch militair offensief in Gaza detecteer je verschillende doelstellingen: wil men alle bruggen opblazen, of laat men toch nog deurtjes open?. Voorlopig domineert – nog even? – de Netanyahu-lijn: terugslaan, de tegenstander weer in zijn kot krijgen, geen perspectief voor echt praten, misschien zelfs dat onmogelijk maken door – net als Hamas – veel bloed te laten vergieten.

 Het zal vooral van buitenaf moeten komen. De Verenigde Staten uiteraard, maar die zijn nu al – ondanks hun nog formidabele economische en militaire macht – overstretched, met ook Oekraïne en Taiwan op de agenda. Met een heel oude, kwetsbare president, en een bijna even oude favoriet in de presidentsverkiezingen van volgend jaar, die veel meer nog dan vier jaar geleden wartaal begint uit te kramen zonder dat het hem schaadt bij de kiezers. China en India zouden, als powers to be en steeds gulziger importeurs van Arabische en Iraanse olie, mee in het bad moeten kunnen. Maar Washington gaat dat niet willen, want noch Delhi, noch Beijing heeft een band met Jeruzalem. Israël is een kind van het westen, en kan alleen overleven onder westerse hoede.

 De enige bewegende factor is de Arabische wereld zelf. Ondanks alle kritiek die je nog kan uitoefenen op strategie en gedrag in die landen (en bij de betogende Arabieren bij ons), toch bewoog het enkel daar in het afgelopen decennium, met Koeweit, de Emiraten, Bahrein en Qatar. Die kozen voor business en welvaart in plaats van oorlog en strijd. Heel vaak doen ze dat zelfs in een fanatiek kopiëren – van het Louvre tot de Premier League - van wat in het westen als prestigieus geldt. Zo kwamen ze vanzelf tot voorzichtige verstandhouding met Israël.  Saoedi-Arabië ging voor 7 oktober dezelfde weg op, zocht hulp bij het maken van een kernbom tegenover die van Iran, in ruil voor toenadering tot de Israëli’s.

 Maar het is allemaal fragiel natuurlijk. De impuls tot toenadering kwam ook uit angst voor de machtsontplooiing van Iran, dat Libanon en Syrië controleert, en grote invloed uitoefent in Irak. In Teheran regeert een wankel en versleten regime van ouwe, bekrompen, uiteraard louter mannelijke pastoors, dat zich afschermt met een tot de tanden bewapende en uitermate gewelddadige pretoriaanse wacht. De Palestijnse kwestie – van doorgaans soennitische en een beperkte aantal christelijke Arabieren dus, niet van in meerderheid sjiitische Perzen – dient daar als bewijs van zuivere trouw aan de islam, waarmee het regime van de oude mollahs zich legitimeert.

  Iran heeft waarschijnlijk ditmaal minder een hand gehad in de Hamas-aanval dan men zou vermoeden: massale wapenleveringen en veel geld vooraf uiteraard, maar haast zeker geen groen licht. Verwacht daar echter geen gematigdheid. Verwacht ook geen doorbraak naar democratie en mensenrechten bij de Arabische overburen aan de Perzische Golf de dag dat het priesterregime in Teheran in elkaar stort. Hoop enkel een beetje dat Iran als externe vijand Israël als legitimering van Arabische dictaturen kan vervangen.

Vluchtelingen

 Scenario’s voor vrede daarentegen hoeven niet meer uitgevonden te worden. Ze zijn bekend, uit het verleden. Men heeft vroeger het idee van de gebiedsruil tussen Israël en een echte Palestijnse staat al verregaand verkend. Israël wil af van het risico dat binnen zijn huidige grenzen een Arabische meerderheid groeit. Dan zal het wel ook zijn kolonisatiepolitiek op de Westelijke Jordaanoever moeten afbouwen, iets waartoe er wel wat lijkt te bewegen sinds 7 oktober.

 Een vredesverdrag moet dan een mix worden van kleine stukjes Israël die men afstaat aan de Westbank, omdat de bevolking er overwegend Arabisch is, en kleine stukjes Westbank die men aan Israël hecht omdat er veel kolonisten zijn. Daar bovenop komen dan sterke financiële impulsen voor andere groepen om naar de staat te verhuizen waar hun volksgenoten wonen, vooral dan de veel te talrijke joodse kolonisten op de Westbank. Iets gelijkaardigs zal moeten gebeuren in Gaza, in zijn geheel of – wat waarschijnlijker is – in stukjes.

 Het gaat om een operatie die alleszins gespreid zal moeten worden over tien, misschien twintig jaar. En die veel internationaal geld zal opeisen om zeker voor de Palestijnen welvaart te creëren, en voor nog lang een veiligheidsmacht te financieren van Israëli’s en Palestijnen die het risico op verdere aanslagen tot een minimum kan beperken. Amerika, Israël, de Palestijnse Autoriteit en Saoedi-Arabië zijn in dat spel de hoofdrolspelers. Iran blijft de risicofactor, al dan niet met steun van Vladimir Poetin en minstens sympathie van Xi Jinping.

 Het nodige geld zou niet echt een probleem moeten zijn. Het in 1948 opgerichte VN-Agentschap UNRWA onderhoudt nog steeds vijf miljoen Palestijnse vluchtelingen van toen, of beter gezegd: diegenen die in princiep hun erfgenamen zijn. Driekwart van de financiering komt van Europa en de Verenigde Staten, niet van de Arabische landen, waarvan er inmiddels toch ook een half dozijn echt rijk zijn. Ruim de helft van die vijf miljoen gesubsidieerde Palestijnen miljoen leven in Jordanië (vooral), Syrië en Libanon. De helft van de bevolking van Gaza leeft van steun van UNRWA.

 Er rijzen daar terecht veel vragen bij. Zijn er naast die bestendiging van het vluchtelingenstatuut ook pogingen ondernomen om het aantal geleidelijk te verminderen (zovelen zijn geëmigreerd naar andere Arabische landen en nog meer als asielzoekers in Europa)? Heeft UNRWA niet een bescheiden welvaartsbeleid geleverd waardoor Hamas – nog steeds de vijftien jaar geleden verkozen regering van Gaza – zich kon concentreren op wapens, raketten en tunnels? Moeten de Europese Unie en de VS die financiering dan niet geleidelijk afbouwen of op zijn minst heroriënteren?

 Tenslotte is er de kwestie van de gijzelaars van 7 oktober, ruim tweehonderd nog altijd. Naarmate de Israëlische regering duidelijk maakt dat ze geen gevangenen wil maken onder de Hamas-krijgers lijkt ze er zich ook bij neer te leggen dat er weinig kans is dat ze die gijzelaars levend zal terugzien. Hamas heeft er een handvol laten gaan, als geste van goede wil. Misschien zal het op andere momenten nog de nood voelen om te ruilen. Maar de kans is klein.

Rondjes

 Anthony Blinken is vandaag de centrale figuur. Zijn voorganger Henry Kissinger – dit jaar 100 geworden - detecteerde in 1973, net als de toenmalige Israëlische premier Golda Meir, vrij snel dat de Egyptische president Sadat niet op dwaze verovering uit was, maar op een simpele demonstratie dat Arabische legers het Israël ook moeilijk konden maken. Ze lazen dat in de Egyptische operaties op het terrein. Het bleek te kloppen en de toenadering tot Sadat, tot dan in het kamp van Moskou, volgde heel snel. Hamas heeft op afschuwelijke wijze gedemonstreerd dat Israël bij de status quo niet veilig is, maar wil dat haast zeker niet als hefboom gebruiken voor vrede, net zomin als zijn sponsor in Teheran.

 En dus draait Blinken de obligate rondjes, met wat afvijlen van de scherpste kantjes links en rechts. Hij hoopt, ongetwijfeld zoals velen, dat ook deze storm weer overwaait, in afwachting van een echte kans op een doorbraak zoals Kissinger die destijds op zijn bord zag vallen. Er is tot nu toe duidelijk aarzeling bij Teheran om echt te escaleren. De al dan niet aangemoedigde betogingswoede in Arabische en moslim-landen blijft binnen te perken, tenzij in de Europese hoofdsteden. Als Israël zijn aanval in de tijd kan spreiden om het bloedbad onder de waterlijn te houden, kan dat zo blijven. Tot op het kritieke moment natuurlijk dat Hamas helemaal vernietigd lijkt te zullen worden, en het uitkijken wordt of Teheran dat wel slikken kan.

 Een echte vrede nadien maakt hopelijk kans, maar blijft tot nader order hopen op een klein diplomatiek mirakel. Veel waarschijnlijker is het scenario dat in het Nabije Oosten al driekwart eeuw opgeld maakt. Nadat iedereen weer voldoende doden heeft getankt om te begraven, likken alle partijen een paar jaar hun wonden, in schijnbare rust. Om dan na verloop van tijd alle frustraties opnieuw te laten uitbarsten in een  zoveelste zorgvuldig voorbereide orgie van geweld.

5 oktober 2023

Wie al oud genoeg is om zich Golda Meir te herinneren, de tot nog toe enige vrouwelijke premier van Israël, moet deze dagen naar Nederland om de Britse actrice Helen Mirren te zien schitteren. Zij speelt Golda in de uitstekende gelijknamige film over de zogenaamde Jom Kippoeroorlog net vijftig jaar geleden. Veel breder dan de film herinneren we ons dat die oorlog in West-Europa het einde inluidde van een kwarteeuw economische opbloei. Zo begon een langdurige recessie, de zwaarste na de Tweede Wereldoorlog tot aan die van 2008.

 Het was op zondag 6 oktober 1973 om 14u in de namiddag lokale tijd dat zowel het Egyptische als het Syrische leger met vliegtuigen, tanks en grote troepenmachten hun bestandslijn met Israël aanvielen. Na drie oorlogen in minder dan twintig jaar tijd lag die grens met Egypte aan het Suez-kanaal, met Syrië op de Golan-hoogte op nog geen zeventig kilometer van het centrum van Damascus. De Israëli’s hadden de laatste oorlog in juni 1967, die amper zes dagen duurde, verpletterend gewonnen.

 Het offensief verraste de Israëlische regering van premier Golda Meir op één van de belangrijkste joodse feestdagen, Jom Kippoer, waarop het openbare leven helemaal stilvalt. Golda Meir, van de Labourpartij, was 75 op dat moment en sinds maart 1969 aan de macht, nadat haar voorganger plots was overleden. Ze was geboren in Kiev. Toen ze tien werd trok ze met haar ouders via de Red Star Line van Antwerpen naar de VS. Op haar 23ste verhuisde ze, met haar man, naar het Brits mandaatgebied Palestina. Ze was, zoals de film goed benadrukt, kettingrookster en toen al in behandeling voor kanker.

 Haar regering, de geheime dienst Mossad en de legerleiding hadden wel goede indicaties en informatie doorgekregen dat een aanval nakende was. Maar ze twijfelden tot de laatste minuut aan de logica van een dergelijk opzet en aan het lef van de Arabieren. Zoals zou blijken, waren het Syrische en Egyptische leger inderdaad nog altijd geen partij voor het Israëlische. Maar men schatte verkeerd in waar vooral Kaïro op aanstuurde.

 De Egyptische president Anwar Al-Sadat, 55, gold tot op dat moment als een praatjesmaker. Hij was kolonel in het Egyptisch leger en had mee de staatsgreep georganiseerd die in 1953 een einde had gemaakt aan de door de Britten gecontroleerde farao-dynastie. Hij was in 1970 de overleden president en kolonel Nasser opgevolgd, het brein achter de staatsgreep en sinds de nationalisering van het Suez-kanaal in 1956 de absolute held van alle Arabieren. Sadat was er in drie jaar in geslaagd zijn oorlog voor te bereiden, ook door dwaalsporen te creëren zoals het brutaal wegsturen van alle Sovjet-adviseurs in zijn land. Hij had Hafiz- al Assad overtuigd mee te doen, 63 en sinds 1963 de sterke man van het militair regime in Damascus. Assad is de vader van Bashir, de huidige dictator van Syrië.

 ‘Schlagerzanger Vader Abraham (Pierre Kartner) scoorde in die dagen met een megagrote karnavalhit over de toenmalige premier Joop Den Uyl (‘Den Uyl is in den olie’), dat hij samen met het parlementslid Boer Koekoek zong, een populist avant la lettre’

 Het Arabisch militair offensief was drie dagen lang een fors succes. De Syriërs heroverden een groot deel van de Golan-hoogte die ze in 1967 verloren hadden. Ze naderden het Meer van Galilea (waar Christus in de florissante stadjes aan de oever een groot deel van zijn prediking zou hebben verricht), op zo’n 120 km van de toenmalige Israëlische hoofdstad Tel-Aviv. De Egyptenaren slaagden er in op een vijftal plaatsen het Suez-kanaal over te steken en tot twintig kilometer diep op het schiereiland Sinai door te dringen. Daar hielden ze opvallend halt, omdat ze dan nog onder de dekking van hun luchtafweerrraketten bleven.

Tegenaanval

 Henry Kissinger, die toen net ook formeel minister van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten was geworden, beschrijft in zijn memoires dat hij snel doorhad dat Sadat zijn strategisch doel al bereikt had: de blamage van 1967 wegvegen door aan de hele wereld te demonstreren dat de Arabieren Isräel militair ook pijn konden doen. Eens dat doel bereikt, kon hij hopen dat de Israëli’s hem als volwaardige gesprekspartner zouden accepteren in onderhandelingen die Washington zou leiden. Kissinger begreep dat Egypte nood had aan economische steun, die het westen beter dan de Sovjetunie kon aanreiken. De film suggereert dat ook Golda Meir dit snel doorhad.

 In wezen overtrof het succes van de Arabieren de eigen verwachtingen. Meer dan een derde van de Israëlische luchtmacht werd afgeschoten met raketten van Sovjet-makelij. Zo’n vijfhonderd Israëlische tanks gingen verloren. De regering van Golda Meir zette druk op Kissinger om snel nieuwe vliegtuigen en wisselstukken voor de tanks te leveren, wat met wat aarzelingen in Washington ook gebeurde.

 De Israëli’s brachten vanaf 9 oktober beide offensieven tot staan. Ze opteerden dan voor een snelle herovering van de Golan-hoogte. De gevechten waren daar in de eerste dagen desastreus geweest voor Israël, wat  minister van Defensie Moshe Dayan, de held van 1967, even deed overwegen de atoombom in te zetten. Golda Meir wilde er niet van horen. De tegenaanval op Syrië kwam op gang, en op 11 oktober overschreden de Israëli’s de oude bestandslijn. Ze rukten in de daaropvolgende dagen op tot zo’n 40 km van Damascus, dat ze met hun artillerie begonnen te bestoken.

 In het westen begreep Sadat dat Israël zijn tegenoffensief in eerste instantie op Syrië richtte. Hij gaf op 14 oktober zijn troepen het bevel verder op te rukken in de Sinai. Het bekwam hem slecht. De Israëli’s ontdekten een zwak verdedigd gebied in het midden van het front. Ze staken daar vanaf 14 oktober het Suez-kanaal weer over, met generaal (en latere premier) Ariel Sharon als één van de architecten van de doorbraak. Ze bouwden dit bruggenhoofd, na vaak bijzonder heftige gevechten, uit tot een gebied dat tegen 24 oktober van Ismaïla tot Suez – of over de hele zuidelijke helft van het kanaal – zo’n 50 km diep op Egyptisch grondgebied reikte. Kaïro zelf lag 100 km verder. Door dat maneuver was ook het Derde Egyptische leger, met 30.000 soldaten nog steeds in de Sinaï, omsingeld.

Onberekenbaar

 Moskou en Washington hadden de eerste week vooral toegekeken, in de hoop dat de oorlog in het voordeel van de eigen bondgenoot zou evolueren. Maar dan nam de nervositeit toe, mede omdat beide hun wapenleveringen opvoerden. Op 19 oktober trok Henry Kissinger naar Moskou voor overleg na daartoe te zijn uitgenodigd door Sovjet-partijleider Leonid Breznjev. Drie dagen later geraakten beide supermogendheden het eens over een resolutie bij de Verenigde Naties om een staakt-het-vuren op te leggen.

 Maar Israël zette zijn voet dwars in de toepassing ervan, omdat het zijn omsingeling van het Derde Egyptische leger nog wilde voltooien. Breznjev stelde daarop Kissinger voor om gezamenlijk een strijdmacht te sturen om het bestand op te leggen. Washington weigerde. In de nacht van 24 op 25 oktober kwamen in de Amerikaanse hoofdstad steeds duidelijker indicaties binnen dat de Russen zeven divisies aan luchtlandingstroepen klaarmaakten. Kissinger vroeg uitleg, kreeg geen duidelijk antwoord, en liet dan alle Amerikaanse strijdkrachten in verhoogde staat van paraatheid zetten.

 De Amerikaanse president Nixon, zelf al zwaar getroffen door het Watergate-schandaal dat hem negen maand later tot aftreden zou dwingen, waarschuwde Moskou langs diplomatieke kanalen voor ‘de onberekenbare gevolgen’. Kissinger haalde uit tijdens een persconferentie, liet echter tegelijk een opening door VN-blauwhelmen als alternatief voor te stellen. Daarover bereikte men op 30 oktober een akkoord. Diezelfde dag begonnen Egyptische en Israëlische generaals in een tentenkamp op de inmiddels gerespecteerde nieuwe bestandslijn op km 101 op de weg van Kaïro naar Suez overleg over de verdere uitvoering van de wapenstilstand. Het was de eerste rechtstreekse dialoog tussen Arabieren en Israëli’s sinds het ontstaan van Israël in1948.

 Het pokerspel tussen de supermogendheden komt nauwelijks aan bod in de film Golda, die voor de rest wel heel getrouw het verhaal aan Isräelische zijde weergeeft, met de premier als ankerpunt. Heel even gaat de prent op het einde in op wat later volgde: de onderhandelingen tussen Egyptenaren en Israëli’s met vooral het zeer emotionele bezoek van Sadat aan Israël in 1977 en finaal het vredesakkoord van 1978 dat nog altijd stand houdt. De Egyptische president had zijn doel bereikt. Daarvoor waren aan beide zijden samen minstens twaalfduizend soldaten gesneuveld. Sadat zelf werd op 6 oktober 1981 vermoord door islamistische officieren van zijn eigen leger, tijdens een parade ter herdenking van de militaire doorbraak van acht jaar eerder.

Recessie

 Ook maar zijdelings in de film komt het gegeven aan bod dat ons, in West-Europa, het hardst trof. Sadat had van in het begin gerekend op een olieboycot van het westen door de Arabische oliestaten – vooral Irak, Koeweit en Saoedi-Arabië – en het Iran van de sjah van Perzië. Het oliewapen was eerder al uitgetest in de oorlog van 1956. Op 16 en 17 oktober kondigde het oliestatenkartel OPEC (Organisation of the Petroleum-Exporting Countries) inderdaad een reeks maatregelen aan.

 De prijzen op een al krappe markt gingen met 70 % omhoog. OPEC kondigde een verkoopverbod af voor de VS, Nederland en Zuid-Afrika als voornaamste bondgenoten van Isräel, en voor Portugal omdat het met de Azoren had bijgedragen tot de luchtbrug met Amerikaanse wapenleveringen aan Tel-Aviv. Bovendien beloofden de OPEC-landen een verdere inkrimping van de productie met 5 % voor elke maand dat de sinds 1967 bezette gebieden in Isräelische handen bleven.

 Japan importeerde 90 % van zijn olie uit het Nabije Oosten en boog meteen als een knipmes om de Arabische standpunten uit te dragen. Europa, iets minder afhankelijk, deed dat wat schoorvoetend, tenzij het hard getroffen Nederland natuurlijk. Schlagerzanger Vader Abraham (Pierre Kartner) scoorde in die dagen een megagrote karnavalhit over de toenmalige premier Joop Den Uyl (‘Den Uyl zit in den olie’), dat hij samen met het parlementslid Boer Koekoek zong, een populist avant la lettre.

Hij moet 't maar versieren bij al die Arabieren

Als haremmeisje met een blonde pruik

Ik zie hem daar al dansen, knipogen en sjansen

Jopie met z'n blote witte buik

En mocht 't daar niet lukken bij die Arabier

Dan rijden we voortaan op lekker schuimend bier

  Den Haag rekende op de solidariteit van de acht mede-lidstaten in de Europese Economische Gemeenschap (zoals de EU toen nog heette). Maar die kwam maar aarzelend tot stand en op voorwaarde dat die enigszins verborgen kon blijven voor de OPEC. Verscheidene West-Europese regeringen voerden, zoals in 1956, een autoloze zondag in, die tot in februari 1974 werd gehandhaafd.

Al bij al vielen de gevolgen mee, op de prijs aan de pomp na, die inderdaad verdrievoudigde. Die prijs was voordien zo belachelijk laag geweest dat de producerende landen er nauwelijks aan verdienden.

 Autoproducenten gingen in de jaren nadien werk maken van minder benzineverbruik en voor het eerst begon men te zoeken naar methodes om woningen beter te isoleren. Men haalde opnieuw rapporten boven van eind de jaren vijftig over het risico op energieschaarste en de noodzaak aan investeringen in alternatieven zoals kernenergie. Die rapporten waren anno 1960 in de lade verdwenen door het gemak waarmee olie geïmporteerd werd aan een bijzonder lage prijs.

  Bovenal versnelde de prijsopstoot de al sluimerende inflatie in de meeste westerse landen. Die hadden immers in de jaren zestig veel geïnvesteerd in de verwachting dat de hoge economische groei de terugbetaling van royale leningen zou vergemakkelijken. Zo begon in 1974 een langdurige economische crisis, die in de jaren 1980-81 een dieptepunt bereikte en pas na 1985 helemaal verdween, toen de olieprijs opnieuw instortte. Het was het einde van een kwarteeuw forse economische groei na de start van het Marshallplan in 1947 in West-Europa.

 Moeizaam leerde de westerse wereld rekening te houden met wat een rapport van wetenschappers in een zogenaamde Club van Rome, in opdracht van het Massachusetts Institute of Technology, in 1972 met behoorlijk apocalyptische accenten had verkondigd: dat als de economische groei van het westen exponentieel bleef, zoals sinds 1947, ‘de grote meerderheid van de belangrijkste niet-hernieuwbare grondstoffen nog voor het einde van de eeuw een onbetaalbaar prijsniveau zullen bereiken.’

 Er waren blijkbaar grenzen aan de groei. Die discussie duurt tot op de dag van vandaag voort, ook al haalde de westerse wereld na 1973 nooit meer de groeicijfers van voorheen.

 12 september 2023

 Twee afleveringen zijn er nu al gepasseerd van ‘Interview met de geschiedenis’, de reeks portretten-via-gefingeerde-interviews van de zes voorgangers van Filip I als koning der Belgen. Daarbij ongetwijfeld ook de moeilijkste episode, die over Leopold II (al zal Leopold III ook een harde noot zijn). Voorlopig besluit: heel knappe televisie, qua geschiedenisinhoud eerder bescheiden, soms zelfs vooral royalty.

 Om het maar meteen te zeggen: ik heb geweldig geboeid gekeken naar de eerste twee afleveringen van ‘Interview’. Het is een lust voor het oog, met prachtige locaties die, onder meer via drones, bijzonder fraai in beeld worden gebracht, van het Clarendon House met zijn piekfijn Engels gazon over Coburg en het Schoonselhof tot de oude stoomtrein en een visueel gereconstrueerd strand van Oostende omstreeks 1885.

 Er zitten heel originele vondsten in, om moeilijke stukken verhaal aan te snijden, zoals de heel overtuigende kinderpsychiater Binu Singh over de jonge Leopold II, de bus met oudjes uit Haacht, die in Brussel gidsen met Congolese roots meekrijgen (in het Frans) die hun verhaal over Leopold brengen, de goedlachse baron de Bioley in het aan stukken vallend voorvaderlijk huis in de ook vervallen stationsbuurt van Verviers, of de historische harmonie van Veurne die prins Leopold daar in juli 1831 op het strand kwam verwelkomen.

 Daartussen laveert Arnout Hauben, met zijn cameraploeg die ook regelmatig in beeld komt (een wat absurde maar daarom ook leuke truuk), enthousiast, verbaasd, goedlachs, schroomvallig als hij de gespeelde vorsten nadert. Jommeke in het land van Mic Mac Jampudding, maar het werkt aanstekelijk en draagt het verhaal!

Schurk

 Het enige wat nog niet zo goed lukt is wat waarschijnlijk het oorspronkelijk idee was, en een heuse vondst: de interviews van de zes koningen, elk gespeeld door een acteur uiteraard. Bij Leopold I kwam het er helemaal niet uit. Dat was maar heel ten dele omdat Bruno Vanden Broecke nu eenmaal te bekend is om iemand anders dan hem te zien. Het was vooral dat de figuur nauwelijks wat te vertellen had, behalve wat verdrietige gedichten om Charlotte en een woede-uitval over Bonaparte die zich ook tegen interviewer Hauben keerde. Terwijl het gekozen moment – een week voor zijn intrede in België - zich juist leende om heel de onzekerheid uit de doeken te doen waarmee Leopold naar het zootje revolutionair ongeregeld in Brussel trok. Jammer.

 Bij Leopold II (Tibo Vandenborre) was het interview al een stuk overtuigender. Het gaf zijn versie van de feiten weer, zijn misprijzen voor de kleine, bekrompen en ruziënde Belgen, zijn stelling – typisch voor die tijd – dat hij de inwoners van Congo beschaving ging brengen (wat hij misschien voor een klein beetje zelfs meende), zijn ‘bevrijding’ van de noodzaak om met een autonome regering en een parlement overeen te moeten komen. Het had gerust een stuk langer en wat dieper nog gemogen, en misschien eerder vlak voor zijn sterfbed gesitueerd moeten zijn, om alle wrange kanten van de intrigerende figuur grondiger aan te snijden.

 Leopold II was immers in de meest positieve interpretatie de enige van de Belgische vorsten die ooit echt meegespeeld heeft op het wereldtoneel, als epigoon van een land dat zich in die dagen daar nadrukkelijk voor kon melden maar dat manifest weigerde te doen. In de meest negatieve schildering was hij niet alleen een verbeten reactionair, maar een ordinaire gewetenloze schurk, en zelfs geen klein beetje. Iets van beide uitersten kwam wel uit het interview uit, maar het beklijfde niet. Vergelijk het met de boosaardige dikzak uit Daens, die maar een paar seconden en woorden nodig had om onvergetelijk te worden.

 Maria-Hendrika was het minst geloofwaardig. Dat lag zeker niet aan actrice Evelien Bosmans, maar aan de enscenering (ze hadden haar beter in Spa gefilmd dan met of zonder hem – men scheen het niet goed te weten - in de trein), aan de niet uitgediepte slechte verhouding met haar man (was ze cynisch, of enkel spottend, of gelaten?), en aan het feit dat de Bioley heel het verhaal van de archi-slechte relatie al ruim had gesignaleerd.

 Los daarvan voelt het, alleszins voor mij, vreemd aan, die Belgische monarchen fraai Nederlands te horen spreken. Geen van de twee Leopolds heeft ooit een iota van die taal gebezigd. Maar goed, de Nederlandse verfilmingen van Willem de Zwijger zijn ook in onze taal, al heeft Guillaume d’Orange, die de eerste twee derden van zijn leven vooral in Brussel doorbracht, waarschijnlijk nooit een woordje volkstaal gepleegd. Enkel in ‘Het Verhaal van Nederland’ twee jaar geleden liet men hem voorzichtigheidshalve zelfs geen woord prevelen.

Kikkers

 Leer je iets uit die eerste twee afleveringen over ons verleden? Als het de eerste keer is, waarschijnlijk wel. Het Engelse verleden van Leopold I als kortstondig prince-consort van Wales of een exact beeld van Coburg werden ook in onze geschiedenislessen destijds niet vermeld. Congo, de afgehakte handjes, Oostende en de architectuur van Brussel werden dat al wel. Daarom was het goed het nog niet zo lang geleden herontdekte verhaal van de zeven gestorven Congolezen op de wereldtentoonstelling van Antwerpen uit te diepen en zelfs te sublimeren, op een net voldoende sober gespeelde ceremonie op Schoonselhof. Van de tweede aflevering van ‘Interview’ gaan mensen zeker wat onthouden. En het is die harde realiteit die ook spannende televisie maakt, omdat je je, zoals de oudjes van de bus tegenover hun gidsen, wat ongemakkelijk gaat voelen dat men je ook wel wat heeft wijsgemaakt op school.

 Leopold I daarentegen was vooral een aflevering uit de koekendozen van Delacre, met nadruk op zijn liefdesverdriet en de relatie met Charlotte. Toch had ik daar het gevoel dat er kansen waren blijven liggen door het gebrek aan research. Moeder Agusta bijvoorbeeld werd maar heel even aangesneden als de onvermoeibare kloek die fanatiek maar ook uitermate succesvol een ruime kroost kinderen wist te ‘plaatsen’ aan de Europese hoven, wat Bismarck veel later deed zeggen dat de piepkleine Saksen-Coburgs zich tot ‘stoeterij van Europa’ hadden opgewerkt.

'Iets wat nooit uit de verf komt uit dergelijke tv-behandelingen van het eigen koningshuis – niet alleen bij ons, maar in alle ’s werelds landen – is dat zo’n dynastieën ook een familiebelang nastreven. Gewoon het eigen inkomen en vermogen verbeteren, en een goede post voor de hopelijk niet te talrijke kinderen nastreven, zijn daarvan de belangrijkste doelstellingen.' 

 Charlotte, de Britse troonopvolgster die prins Leopolds eerste echtgenote werd, lag overhoop met haar vader, de koning, die buitengewoon gehaat was, waardoor zij van de weeromstuit buitengewoon populair werd. De 25-jarige Leopold was onbetwist de beauty van de twee, en dat trok haar aan (en maakte dat de tsaar goed gezien had om hem uit te sturen), naast het feit dat zo’n prins uit een piepklein hertogdom haar goed uitkwam, want niet veel centen had en dus wel in Londen en in de schaduw zou blijven. Er ontwikkelde zich zo, zoals we via de sinds een kwarteeuw opgedoken briefwisseling weten, een echte liefdesband.

 Daarom stuurde zij de eerste, opgelegde keuze, de Oranje-Hollander Willem (die eigenlijk ook nauwelijks Nederlands sprak) ‘terug naar zijn kikkers’ zoals ze dat misprijzend zei. Ze had gevreesd regelmatig in Den Haag te moeten vertoeven en dus Londen aan haar tegen haar intrigerende vader te moeten laten. De bons kreeg zo de latere koning Willem II van Nederland (die van de Tilburgse sigaren), waarvan men vermoedt dat hij ook gay was, en die in oktober 1830 in Antwerpen even probeerde … koning der Belgen te worden, negen maanden voordat Leopold daarin slaagde.

 Het huwelijk van Leopold en Charlotte werd in die context – geliefde prinses kiest knappe man (zie het bekende schilderij van beiden hiernaast) - het eerste glamour-event ooit van de Britse kranten. Het bracht daardoor zoveel volk in de straten van Londen dat de hele ceremonie oneindige vertraging opliep omdat de koetsen niet door konden. Het even enthousiaste House of Commons stemde prompt een royale dotatie voor het nieuwe paar, die Leopold mocht houden na de kraamdood van zijn jonge vrouw. Die budgettaire post schrappen was één van de motieven om hem een dozijn jaren later eerst naar Griekenland uit te sturen als mogelijke vorst, finaal naar België. De heethoofdige jonge revolutionaire Belgen boden overigens meer, wat ook wel hielp, naast het feit dat ze knarsetandend plooiden voor de politieke eisen die Leopold hen, namens Parijs (Talleyrand) en Londen (Palmerston), afdwong.

Klein land

 Allemaal dingen die we niet meekregen in het verhaal van Charlotte en Leopold. Natuurlijk is het format, binnen een klein uurtje dan nog, haast zeker te beperkt om dat allemaal mee te geven. Al speelt ook de typische ziekte van een klein land, zoals Leopold II niet ten onrechte en veel meer smalend opmerkte: we kijken zelden over de grenzen. Dat Leopold I een puzzelstuk op het internationaal schaakbord was (en dat besefte en daar het maximum uit haalde), dat Leopold II handig inspeelde op Bismarcks afkeer van koloniale avonturen en dus een verlangen om Congo niet aan Engeland of Frankrijk te geven, dat het internationale druk was (onder andere van de literatoren Mark Twain, Joseph Conrad en Arthur Conan Doyle) die België Congo bezorgde, komt dus niet aan bod. Ach, we geloven zo graag in de kracht van het eigen kleine land om dingen alleen te regelen.

 Iets wat nooit uit de verf komt uit dergelijke tv-behandelingen van het eigen koningshuis – niet alleen bij ons, maar in alle ’s werelds landen – is dat zo’n dynastieën ook een familiebelang nastreven. Gewoon het eigen inkomen en vermogen verbeteren, en een goede post voor de hopelijk niet te talrijke kinderen nastreven, zijn daarvan de belangrijkste doelstellingen. Leopolds II verlangen naar een kolonie waarvan enkel hij de baas was, en later van de rubber-inkomsten waarvoor handen werden afgehakt, had daarmee te maken. Misschien ook wel zijn mateloze bouw- en verkavelingswoede in Brussel en Oostende, al is dat nog nooit nagetrokken.

 Daarom moest zijn afstand van de qua mensenrechten totaal gediscrediteerde Congo-Vrijstaat op zijn sterfbed van de oude koppigaard worden afgedwongen, door de politici afgeperst eigenlijk. België had inmiddels ook meer dan voldoende centen genoeg opgehoest om, vooraleer het rubber hem bevrijdde, Leopold en zijn Congo telkens weer van de financiële ondergang te redden. Later heeft men uit vaderlandse pudeur aan ons toch maar wijsgemaakt dat hij Congo uitermate genereus aan zijn geliefde Belgische onderdanen heeft toevertrouwd. De Belgische regering kon moeilijk anders. Had ze die reusachtige kolonie in 1909 weggegeven of verkocht, dan was de Eerste Wereldoorlog waarschijnlijk vijf jaar vroeger uitgebroken.

 Dat is allemaal stof voor langere en meer duurzame portretten van de twee eerste Leopolds, geacteerd, en in vele afleveringen, zoals in de ‘kostuumseries’ uit grotere landen. Maar dat is vandaag voor de Vlaamse openbare omroep – zelfs in eventuele samenwerking met de RTBf en steun van de Tax shelter die ook Hauben en productiehuis De Chinezen meekregen – waarschijnlijk te hoog gegrepen. Klein land, kleine mensen, zo is het nu eenmaal.

 27 augustus 2023

 Sinds een kleine week is het derde deel van de memoires van Nicholas Sarkozy op de markt. Ze beslaan ruim 500 bladzijden, en gaan over de jaren 2009, 2010 en 2011. Ik heb ze inmiddels uitgelezen, niet in één ruk, eerder met veel momenten van snel doorbladeren. Want dit deel is duidelijk het zwakste van de drie. Toch bevat ook dit luik, zoals de vorige, een overdosis pikanterieën.

 Sarkozy was president van Frankrijk van 2007 tot 2012. Hij is de zoon van een Hongaarse immigrant, en woont quasi al heel zijn leven in Parijs. Hij was, als afgestudeerd jurist, zijn politieke carrière in 1983 begonnen, met het burgemeesterschap in de chique Parijse voorstad Neuilly. Hij werd minister van Begroting en woordvoerder van de regering in 1993, onder premier Balladur die hij in 1995 steunde in diens presidentiële ambities tegen Jacques Chirac. Die laatste nam hem dat kwalijk, tot hij in 2002 opnieuw in het kabinet mocht, in 2004 zelfs als minister van Binnenlandse Zaken.

 Dat platform gebruikte Sarkozy maximaal om zich dagelijks via spectaculaire media-acties te profileren als de harde man van rechts. Bij langdurige rellen in de banlieues van de voornaamste Franse steden eind oktober, begin november 2005 steeg zijn populariteit tot het zenith, onder meer door het beeld dat hij had gebruikt dat hij de voorsteden wou ‘opkuisen met de hogedrukreiniger’. In een web van onwaarschijnlijke intriges – die later tot een pak rechtszaken zouden leiden – wist hij zich uiteindelijk als kandidaat van Chiracs partij door te zetten, tegen de president en vooral diens laatste premier en poulain Dominique de Villepin in. Op 6 mei 2007 kozen de Fransen Sarkozy tot hun nieuwe president van Frankrijk, met 53 % van de stemmen tegenover de socialistische kandidate Ségolène Royal. Hij was 52 op dat moment.

'De conversatie knalde van vleierij via opschepperij naar authentiek inzicht, maar week nooit af van zijn voornaamste amper verhuld belang: in het centrum van de actie staan en de bloemen in ontvangst nemen, voor wat dan ook waard leek de bloemen te krijgen.’

 Eens in het Elysée, wilde Sarkozy zich naar eigen zeggen bewust profileren als man van permanente actie en daadkracht, altijd ook op het terrein. Dat deed hij soms met briljante ideeën, even vaak met oppervlakkige of zelfs slecht uitgewerkte schijnmaneuvers. De media noemden hem spottend de omniprésident. Ze verweten hem de blijkbaar hoog ingeschatte waardigheid van het Franse staatshoofd naar beneden te halen. Ze gingen dat dra vermengen met zijn neiging om zich graag te laten zien in gezelschap van alle mogelijke celebrities – le président bling bling - en de problemen in zijn privé-leven: de scheiding van zijn tweede vrouw aan het begin van zijn ambtstermijn en een nieuw huwelijk met het Italiaanse model en zangeres Carla Bruni, met wie hij drie jaar later een dochter kreeg. Sarkozy’s mooiste moment was dat hij in 2008 sneller dan Angela Merkel de diepe impact van de financiële crisis begreep. Maar zijn populariteit was dan al ondermijnd. Hij betaalde de rekening van een nieuwe recessie bij de presidentsverkiezingen van 2012.

Obama

  Jacques Chirac kende in zijn memoires Sarkozy talent en een scherp verstand toe, maar heeft hem ook in twee fijne zinnetjes samengevat: ‘nerveus, onstuimig, overlopend van ambitie, aan niets twijfelend, nog het minst aan zichzelf. Hij had een onmiskenbare kwaliteit: zijn intenties lagen altijd open en bloot.’ 

 Barack Obama was zo mogelijk nog scherper: ‘Hij was één en al emotionele uitbarstingen en opgeblazen retoriek, amper 1,65 meter groot en met dikke hakken onder zijn schoenen om er groter uit te zien. Wat hij miste aan ideologische consistentie maakte hij goed door durf, charme en een manische energie. Gesprekken met hem waren afwisselend amusant en vermoeiend, zijn handen altijd in beweging, zijn borst vooruit zoals bij een krielhaan. De conversatie knalde van vleierij via opschepperij naar authentiek inzicht, maar week nooit af van zijn voornaamste, amper verhuld belang: in het centrum van de actie staan en de bloemen in ontvangst nemen voor wat dan ook waard leek de bloemen te krijgen.’

 De memoires zijn zoals de man. Sarkozy heeft van zijn voorgangers Chirac en Giscard de stijlfiguur overgenomen om zijn verhaal te beschrijven ‘zoals hij het heeft ervaren’, als een opeenvolging van gebeurtenissen en ontmoetingen, ‘die elkaar voortdurend wegdringen en de kalender doorbreken.’ Hij gaat nog een stuk verder: het boek is een breiwerk van verhaaltjes van telkens vijf à zes bladzijden, zonder hoofdstukken, zonder veel chronologische aanduidingen, gelardeerd met veel emoties die vrij baan krijgen en met persoonlijke beschouwingen. Die laatste zijn in twee categorieën in te delen: permanente afrekeningen met de (uiteraard fundamenteel linkse) pensée unique van de Parijse elite; en nog meer gefrustreerd geweeklaag over het functioneren van de Franse media. Dat laatste is vaak de graadmeter voor het niveau van de betrokken memoires-schrijver. Echte toppers staan daarboven.

 Maar finaal krijg je wel het gevoel dat Obama er niet ver naast zat: dit is inderdaad het verhaal van een politicus met een fel temperament en dito actiedrang, zonder enige angst voor risico’s ook, die echter vooral - meer dan gebruikelijk is bij politici - ernaar smeekte geliefd te worden (en daar natuurlijk niet in slaagde). Het voordeel is dat Sarkozy ook geen blad voor de mond neemt, al is het in dit derde deel allemaal wat fletser en minder afgewerkt dan in de vorige. Hij beoefent een charmerend parler vrai, dat je daarom uiteraard nog niet – zoals bij geen enkele memoires – als ‘de waarheid’ moet gaan beschouwen. Het onthult wel wat er in de hoofden van de wereldleiders op dat moment allemaal (aan menselijke kanten) meespeelde. En dus krijgt bijvoorbeeld Obama in dit boek van Sarkozy lik op stuk.

 Zoals:  ‘Zijn reële persoonlijkheid verschilt vrij sterk van het per millimeter opgebouwde en uitermate verzorgde imago dat hij op elk moment wilde uitstralen. In feite is zijn temperament zeer koud en introvert, en heeft hij maar een geringe belangstelling voor diegenen die hem omringen. Zijn vrouw Michèle is authentieker, sterker, oprechter in het uitdrukken van haar overtuigingen. Ze heeft er trouwens veel, en komt er vrank en met reële moed voor uit. Haar man daarentegen haatte alles wat de indruk kon wekken dat hij afweek van de meest strikte versie van de pensée unique. Hij wilde vooral elke gebeurtenis vermijden die zijn image kon aantasten.’

Merkel

 De Franse president beschrijft een paar botsingen met Obama die wel duidelijk maken dat de relatie tussen beide niet bijster was. Daarentegen blaast hij vaak de loftrompet over zijn goede relatie met de Duitse bondskanselier Angela Merkel. Die beschrijft hij als cruciaal voor zijn Europees engagement, dat hij zonder enige aarzeling belijdt. Sterker dan welke Franse president ook benadrukt Sarkozy de onmogelijkheid voor Parijs om nog alleen te ageren. Toch krijgt ook Merkel regelmatig wat fijn gestyleerde bloempotten naar haar hoofd:

 ‘Vaak zei ze en deed ze niets en liet ze me maar ageren. Tot op het moment waar ze uiteindelijk de positie zou innemen die zij het meest redelijk vond. En dat zou altijd op de laatste seconde van de laatste minuut zijn. Ik verwijt haar die overdreven aarzelingen niet. Het is haar aard, haar cultuur, haar geschiedenis zelfs. Waarom zou men iemand verwijten wat zij in haar diepste is? Ze komt uit het oosten, uit het communistisch regime en dus is weerstand bieden de voornaamste deugd. De balk die alles ondersteunt en waaraan alles hangt. Duren is haar obsessie, tot welke prijs ook, zelfs die van het immobilisme. Geen risico nemen was bij haar een diep verankerde overtuiging geworden.’

‘Ik heb haar gezegd: Angela, ben je op je kop gevallen? – Maar Nicholas, heb je Fukushima dan niet gevolgd? Ik heb meteen gerepliceerd: En waar denk je dan dat in Beieren die tsunami zal plaatsvinden?’ 

 Dergelijke inschattingen leiden er ongetwijfeld toe dat Sarkozy’s inschatting van sommige gebeurtenissen flink verschilt van die van andere aanwezige regeringsleiders. Zelf dicht hij nu in het derde deel van zijn memoires een hoofdrol als pretbederver toe op de top van de G-20 in Londen in april 2009. Obama daarentegen beweert in zijn memoires dat Sarkozy de Amerikaanse minister van Financiën Tim Geithner kwam feliciteren: 

 ‘In een uitbarsting van enthousiasme pakte Sarkozy zowel mij als Tim vast. ‘Dit akkoord is historisch, Barack!’, zei hij. ‘En dat is dankzij u … neen, nee, ik meen het! En uw Mr. Geithner hier, die is gewoon magnifiek’. Sarkozy begon dan de naam van mijn minister te zingen zoals een voetbalfan, luid genoeg opdat enkele hoofden in de zaal naar ons draaiden. Ik moest lachen, niet enkel vanwege Tim’s overduidelijk ongemak, maar ook vanwege de verbazing op het gezicht van Angela Merkel. Ze had juist het nalezen van het slotcommuniqué beëindigd en staarde nu naar Sarkozy op de wijze van een moeder die een onhandelbaar kind bekijkt.’

Berlusconi

 Los van al die kleine cactussen die hier worden uitgewisseld, leveren Sarkozy’s memoires helaas te weinig gestructureerde feitelijke gegevens op om veel nieuws te vernemen over wat toen allemaal gebeurd is. De voornaamste onthulling is dat hij bevestigt dat hij en Merkel op het hoogtepunt van de eurocrisis op de G20 in Cannes begin november 2011 inderdaad bewust aanstuurden op het ontslag van zowel de Griekse premier Giorgos Papandreou als van diens Italiaanse collega Silvio Berlusconi, die beiden dan inderdaad hun laatste dagen aan de politieke top van hun land beleefden. Wat Sarkozy daarover beweert zal de geschiedschrijvers - en hedendaagse tegenstanders van de EU  en het kapitalisme tout court - nog veel stof opleveren. 

 ‘Wij hebben Papandreou en Berlusconi moeten opofferen om de tsunami van een financiële crisis te vermijden, waarvan het epicentrum deze keer duidelijk in Europa lag’, schrijft hij. En over zijn beroemde persconferentie met Merkel toen (waarop beiden een schaterlach leken te onderdrukken toen de naam Berlusconi viel): ‘Die had de verdienste duidelijk te zijn. We waren inderdaad bereid het vertrek van Griekenland uit de Unie te overwegen. Als het een volwaardige partner wilde blijven, zou dat op de voorwaarden van de Unie gebeuren. Die boodschap van vastberadenheid heeft de markten gerustgesteld, die ook wel begrepen hadden dat wij het vertrek van Berlusconi wensten.’ (Zie ook een vorige blogpost, van 12 juni 2023, over de val van Berlusconi in 2011: https://www.rolffalter.com/blog#h.8oeysor2opti )

 Stof voor controverses bevat het boek dus meer dan genoeg, helemaal in de geliefde stijl van de auteur. Zo onthult hij zijn verbazing toen hij vernam dat Merkel na de ramp in Fukushima kernenergie afzwoer, wat hij nog altijd een totaal foute beslissing vindt, genomen ‘onder de indruk van de emoties’. Zijn verhaal: ‘Ik heb haar gezegd: Angela, ben je op je kop gevallen? – Maar Nicholas, heb je Fukushima dan niet gevolgd? Ik heb meteen gerepliceerd: En waar denk je dan dat in Beieren die tsunami zal plaatsvinden?’ Dergelijke finesses larderen het hele boek, naast de provocatieve exposés die altijd tegen het politiek correcte denken ingaan, de oproep tot onderhandelingen met Poetin inbegrepen. Maar je moet je dan wel door veel binnenlandse Franse afrekeningen worstelen, naast de blingblingmomenten over ontmoetingen met celebrities en culturele coryfeeën (en hoe graag hij ze zag).

 Sarkozy zegt tenslotte weinig over de vele affaires en processen die hem blijven achtervolgen. Maar je begrijpt dat hij vaak de confrontatie heeft gezocht met de rechterlijke macht en dat daar met snel hoogoplopende rancune op gereageerd is. Hij is ervan overtuigd dat ook de magistratuur beter rekenschap moet kunnen geven van haar beslissingen, wil men ontsporingen vermijden. 

 Mijn indruk na al die jaren blijft dat Sarkozy in zijn bewogen en bitter bevochten opmars naar de positie van presidentskandidaat van rechts in 2007 ongetwijfeld kwetsbaar is geworden in de financiering van zijn campagne. De rechterlijke macht heeft hem daarbij na zijn mandaat op wetsovertredingen kunnen vastpinnen en laten veroordelen. 

 Maar de hardnekkigheid die het Franse gerecht heeft gedemonstreerd om zelfs maar de minste beschuldiging van corruptie of machtsmisbruik van de president tot een grote zaak te maken, doet vragen rijzen. Het gebeurde ook al met zijn voorganger Chirac en kan, als dat inderdaad een systematiek wordt, alleen maar mensen afschrikken om nog het hoogste ambt of zelfs een gewoon politiek mandaat na te streven. En dan hou je enkel nog de schurken en onbekwamen over om het te ambiëren.

Nicholas SARKOZY, Le Temps des Combats, Fayard, 544 blz, 28 €.

 De tijd van toen … herinneringen. Die zondagmorgen 1 augustus 1993 stond ik op, zette koffie en hoorde rouwmuziek op de radio. Ik dacht meteen: er is iets met de koning, hoe onverwacht dat ook leek. En inderdaad meldde het nieuws de dood van de net geen 63-jarige Boudewijn I, die al van voor mijn geboorte op de troon zat. Het was Jos Bouveroux, als ik me goed herinner, die de eerste uitleg gaf.

 Vrijdag was de laatste dag van de Wetstraat geweest, want in die dagen – van de regering Dehaene – eindigde het politiek seizoen nog eind juli, met de altijd moeizame opmaak van de begroting. Voor zes van de acht leden van de toenmalige Binnenland-redactie van de Standaard was dus de vakantie begonnen (‘Binnenland’ sloeg op de Wetstraat-redactie, de rest van het binnenlands nieuws – op Economie en Cultuur na - werd geleverd door de collega’s van Het Nieuwsblad). Zoals elk jaar in augustus zou de vaste bladzijde twee gevuld worden met vooraf klaargemaakte stukken en reeksen, en in de marge het sporadische Wetstraat-nieuws.

 Maar nog voor de middag die zondag stond de hele ploeg terug op de redactie in Groot-Bijgaarden. Dat waren toen Dirk Achten, die chef was, Evita Neefs (volgens mij toen de enige vrouw onder het exclusief mannelijk gild van Vlaamse Wetstraat-journalisten;  bij Le Soir had je toen wel al de nog steeds voortreffelijke Martine Dubuisson), Guido Fonteyn, Guy Tegenbos, Johan Raskin, Pol Van den Driessche, Luc Neuckermans (van wie we vier jaar later afscheid zouden nemen) en ikzelf. Ik hoop dat ik niemand vergeten ben.

 We zijn de hele week gebleven, hebben allen onze vakantie uitgesteld. Niemand wilde dit missen. En we hebben, zonder pretentie, goed werk afgeleverd. We spraken die zondagnamiddag een lijn af: we gaan dat, zoals het hoort bij journalisten, kritisch behandelen, rationeel, want het instituut monarchie is met zijn erfelijke troonopvolging in wezen niet te verdedigen. Maar we gaan dat zacht doen, want over een mens die pas gestorven is, zeg je geen kwaad.

 We hebben dat met zijn allen de hele week gedaan, in uitermate hechte teamgeest, bij schitterend weer. De sfeer was goed. Iemand lanceerde het flauwe grapje dat alleen het Staatsblad dit had voorspeld: Boudewijn ondertekende immers vaak in zijn Spaanse buitenverblijf wetten met ‘Gedaan te Motril’.

 We rotsten lange dagen rond langs alle mogelijke gebeurtenissen in het hart van Brussel: de premier die het heft in handen nam na eerst ook verrast te zijn (met Louis Tobback aan zijn zijde); de immens rouwende massa op het Paleizenplein; de nieuwe vorst, koning Albert II, die bevend van de zenuwen de eed aflegde voor een bomvolle kamer (Zietemna, fluisterde een Antwerpse collega, Bert Bibber!), terwijl volksvertegenwoordiger Jean-Pierre Van Rossem ‘Vive Julien Lahaut, vive la République’ kraaide en Senaatsvoorzitter Frank Swaelen al zijn verontwaardiging bovenhaalde. We mochten, als Wetstraat-journalisten, ook apart de opgebaarde koning gaan groeten. Uiteraard nam ik die uitnodiging aan. Ik zou liegen als ik beweerde dat de dode mens en heel het decorum mij ongevoelig lieten.

 Maar we bleven rationeel. Belden experts op om te weten hoe de procedures voor de opvolging verliepen, zochten bij onze onvolprezen en ijzersterke documentatiedienst (al lang verdwenen), maar ook in de bibliotheek van de Kamer alle details van het precedent van de troonopvolging in 1951 en 1934 op (internet stond nog in de kinderschoenen). Daar leerden we onder meer dat ook in de vrieskou van februari 1934, bij de plotse dood van de tot nationale held gestyleerde koning Albert, de massa urenlang had staan aanschuiven op het Paleizenplein. Zo konden we de nieuwsstroom over een ongeziene uitbarsting van dynastieke aanhankelijkheid ook wat tot zijn juiste proporties terugbrengen, zonder uiteraard de populariteit van de gestorven monarch te ontkennen.

 We vernamen, van iemand die altijd wilde doen geloven hij kind aan huis was aan het paleis (maar waarvan we niet zeker waren dat die daar niet over opsneed), dat de vorst een paar dagen vergeten was zijn cholesterol-remmers in te nemen. Daardoor had hij een hartaanval of een beroerte gekregen op het bloedwarme terras van het koninklijk buitenverblijf in het Spaanse Motril. We kregen dat toen nergens bevestigd en hebben dat niet gepubliceerd.

 Straatinterviews stonden niet centraal, al heb ik die dagen veel mensen in de lange rij en de straten rondom aangesproken, en sommige quotes ook meegenomen in mijn artikels. Zakelijkheid bleef de toon. Totdat op vrijdag of zaterdag de krant plots op haar voorpagina kopte met ongewoon vette en grote letters rondom het verdriet van koningin Fabiola, en daar een heel grote foto van de rouwende koningin in het halfduister op het balkon van het paleis in Brussel bij plaatste. Ik las onlangs de memoires van onze legendarische hoofdcommentator Manu Ruys – in 1993 al drie jaar met pensioen, maar toen nog altijd met een ruim wekelijks opiniestuk – en die was over die plotse stijlverandering van die dag zes jaar later blijkbaar nog altijd ontdaan.

 Niet ten onrechte trouwens. De titelpagina was die avond diepgaand gewijzigd onder druk van de mensen die haar dagelijks samenstelden. Zij kwamen niet buiten, volgden wel de hele dag de onophoudelijke beeldenstroom op de televisie, zagen finaal niet meer – en aan het einde van een vermoeiende week - dat even buiten de perimeter van het Warandepark de wereld gewoon bleef draaien en vooral met vakantie was. Daar was heel veel discussie over geweest op de avondvergadering van de redactietop, maar finaal was de emo toch doorgebroken. Daar lag onze rationele aanpak.

 Het bleek een voorbode. De Murdochisering van de media was al aan een opmars bezig: nieuws moest mainstream blijven, en liefst eenvoudig en emotioneel, want advertenties zorgden nu voor het grootste stuk van de bedrijfswinst, niet langer de verkoop van informatie. Bestond die druk toen al bij De Standaard? Ik weet het niet. Hugo De Ridder, die in 1990 de krant in onvrede had verlaten, waarschuwde in die dagen nadrukkelijk voor de commercialisering van het nieuws, waar volgens hem de directie van de Vlaamse Uitgeversmaatschappij op aanstuurde. Ik vond toen – en zei hem dat ook in even intense als altijd hoffelijke gesprekken – dat hij overdreef. Achteraf, moet ik toegeven, bleek Hugo (alweer) gelijk te hebben.